Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

betlar.

260

---

yoritib  berish,  ma’lum  bilimlar  negizida nomaMum  tushunchalaming 

asoslanishi ijobiy natijalami kafolatlashiga e’tibomi qaratadi;

— 

o‘quvchi-talabalami  ilmiy  asoslar  bilan  qurollantirish  (ushbu 

jaryonda  o‘quvchi-talabani  ilmiy  adabiyotlar  bilan  tanishtirish,  unda 

tajriba  o‘tkazish  va  amaliy  kuzatishni  yoiga  qo‘yish  ko‘nikmalarini 

shakllantirish,  o‘zlashtirilgan  maiumotlami  doimiy  ravishda  takrorlab 

borish  bilimlaming  puxta  o‘zlashtirilishiga  yordam  berishini  qayd  etib 

o‘tadi).

Beruniy  taiimning  muhim masalasi  taiim  jarayonida amaliyotda 

sinalgan,  ishonchli  dalilllar  bilan  o‘quvchi-talabalami  qurollanishidir, 

deb  hisoblaydi.  Uning  fikricha,  har  qanday  taiim  jarayoni  o‘quvchi- 

talabalaming  ongli  faoliyatini,  uning  mantiqiy  mushohada  yuritishini 

faollashtirishga  yo‘naltirilgandir.  Chunki  anglamagan  hodisalar  angla- 

gan hodisalar orqali tushuniladi. Tajriba asosida yangilik o‘zlashtiriladi.

Og‘zaki  va  yozma  maiumotlami  o‘rganish  tajribasi,  dalillarga 

tanqidiy yondashishi, qiyoslash, mantiqiy umumlashtirish, bilimni ongda 

qayta ishlash borliqni anglashning ilmiy uslubidir, deydi Beruniy.

Bemniyning  ta’kidlashicha,  bilim  olish  va  insoniyat  yaratgan 

bilimlami  egallash  uchun o‘quvchi-talabadan dastlab  axloqiy poklikni 

talab  qiladi.  Shuningdek,  .taiim  bilan  tarbiyaning  bir  butunligini 

ko‘rsatadi,  faqat  shu  birlikka  amal  qilgan  shogirdlar kamolot  sari  bora 

oladi, deb ishontiradi.

0 ‘quvchi-talabalaming  yaxshi  o‘qishi  uchun  muallim  rostgo‘y, 

savodxon,  shogirdlariga  prinsipial  yumshoq  muomalali  boiishi  kerak. 

Muallim  o‘quvchi-talabani doimo  to‘g‘ri yoiga boshlashi,  uning sezgir 

va  talabchan  boiishi  lozimligini  uqtiradi.  Zotan,  o‘quvchi-talabaga 

mehr-muhabbatli boiish taiim-tarbiya mezonidir.

Beruniy  o‘qitish jarayoni  muallimning  o‘qib-o‘rgatishi,  takrorlashi 

bilan  bevosita  bogiiq  ekanini  alohida  uqtiradi.  Shuningdek,  u  kitob 

o‘qishning  usul  va  metodlariga  alohida  e’tibor  beradi.  Kitoblami 

shunchaki  emas,  balki  fikrlab,  kichik-kichik  boiimlarga  boiib  o‘qish, 

hamma  o‘qilgan joylarini  umumlashtirib,  qayta  o‘qish  haqida  didaktik 

mulohazalar bildiradi.

Beruniy  o‘qitishga  faqat  induktiv  yo‘l  bilangina  emas,  balki 

deduktiv  yo 7  bilan  ish  tutish  lozimligini  ta’kidlaydi.  Bunda  olim  har 

qaysi  metodni  o‘z joyida  qoilamoq  zarurligini  yaxshi  bilgani  ko‘rinib 

turibdi. Bunday o‘qish tafakkumi o‘stirib, bilishning sifatini yaxshilaydi, 

aqliy bilimlami boyitadi.

261

---

MaMumki,  p ‘quvchi-talabani  to‘g‘ri,  ravon  o‘qishga  o‘rgatish, 

asosan,  alifboni  o‘rgatish davrida amalga oshiriladi.  0 ‘qish bilan savod 

o‘rganish  jarayonida 

o‘quvchi-talabaning 

bilim  va  malakalari 

takomillashtiriladi.  0 ‘qish  darslari  grammatika,  orfografiya,  matemati- 

ka,  tabiatshunoslik  va  boshqa  fanlardan  beriladigan  bnlimlami 

mustahkam egallashda muhim rol o‘ynaydi.

Abu  Rayhon  Beruniy  dastlab  o‘quvchi-talabaning  ongli  o‘qishi, 

matnning  hajmi  kichik,  mazmuni  sodda,  keyinchalik  esa  hajmni  katta 

mazmuni  murakkabroq  bo‘lganlarini  o‘qishga  kirishishi,  o‘qish 

jarayonida  taqqoslash,  qiyoslashga  e’tibor  berish  talabalaming  ongli 

boiishiga asos solishini eslatib o‘tgan.

Olim  o‘qilganlaming  hammasini  qaytarib  o‘qish  deganda,  asosan, 

xato  qilmay,  so‘zlarni  buzmay,  ortiqcha tovush  ishlatmay,  bo‘g‘inlami 

tushirib  qoldirmay,  so‘z  urg‘usini  o‘z  o‘mida  qoilab  to‘g‘ri  o‘qishni 

ta’kidlaydi.  0 ‘qishning tez,  to‘g‘ri va  ifodali  boiishi,  o‘qish  davomida 

bolaning  o‘z-o‘zini  tuzatib  borishi  xatosiz  o‘qishga  yordam  beradi. 

Bunday o‘qishda asp  mazmunini tushunib so‘zlami to‘g‘ri talaffuz qilib 

va ifoda etilgan voq^alaming ichki va tashqi mohiyatini anglab o‘qishni 

ta’kidlaydi.,

Hozirgi  vaqtda o‘quvchi-talabaning  savodli  o‘qishida to‘rtta asosiy 

tarkibiy  qism,  ayniqsa,  ahamiyatlidir.  Bular ongli,  ifodali, to‘g‘ri va tez 

o‘qishdir.  Ular  o‘zaro  ichki  bogianish  motivlariga  ega.  0 ‘rta  asming 

buyuk  donishmandi  Beruniy  o‘qish  haqida  ana  shu  o‘zaro  bogiiqlik 

o‘quvchi-talabalaming 

o‘qish 

faoliyatini 

mukammallashtirishga, 

rivojlantirishga imkon yaratishini nazarda tutgan edi.

Abu  Rayhon  Beruniy  ilm  olishda  takrorlashni  ustun  qo‘yadi,  shu 

bilan  birga,  bilim  berish  xilma-xil  y o i  bilan,  eng  muhimi,  o‘quvchi- 

talabani  toliqtirmasdan,  charchatmasdan  turli  vositalar  bilan  o‘quvchi 

xotirasini kuchaytirish, tafakkurini boyitish va bilishni chuqurlata borish 

orqali  amalga  oshirilishi  zarurligini  uqtiradi.  U  haqiqiy  maqsadga 

erishish uchun  yoiini to‘sib  turgan hamma noaniqliklar va  shubhalami 

bartaraf qilish,  bunda juda  ehtiyotkorlik  bilan  harakatianish  lozimligi, 

o‘zlashtirilgan bilimlar hayotda tajriba qilib olinmasa,  bundan  hech naf 

boimasligi haqida gapiradi. X-XI  asrlarda Beruniyning didaktikasidagi 

taiim   berish  usullari  va  metodlari  ayrim  jihatlarining  soddaligi  va 

qarama-qarshiliklariga qaramasdan, katta kashfiyotligi va ilmiyligi bilan 

qimmatlidir.

Beruniy  «Hindiston»,  «Qadimgi  xalqlardan  qolgan  yodgorliklar», 

«Mineralogiya»,  «Geodeziya»  kabi  asarlarida  inson  va  jamiyatning

262

---

paydo  bo‘lishi,  davlatni  boshqarish  siyosati,  ijtimoiy  adolat,  jamoa 

feoliyati,  mehnat  taqsimoti  va  pul  muomalasi,  oila  va  nikoh 

munosabatlari masalalariga ham to‘xtaladi.

Beruniy  inson  va jamiyatning  paydo  boiishi  masalasiga  to‘xtalib: 

«Qadimgi  tarixlaming  eng  awalgisi  va  eng  mashhuri  bashariyatning 

boshlanishidir»,  deydi.  Beruniy  kishilik jamiyati  paydo  bo‘lishi  haqida 

fikr  yuritar  ekan,  insonlar  o‘rtasida  tafovutlar  boisa-da,  kishilaming 

ichki  tuzilishi  barchada  umumiydir,  degan  xulosaga  keladi.  Ana  shu 

nuqtayi  nazardan  xalqlaming  turli  ajdodlaridan  paydo  boigan  degan 

ehtimolni butunlay rad etdi. U inson bilan maymun o‘rtasida o‘xshashlik 

borligini  juda  ko‘p  ilmiy  dalillar  asosida  tushuntirib  beradi:  «Ular 

a’zolarining o‘xshashligi bilan, tashqi ko‘rinishlari ham o‘xshab ketadi».

Beruniy  fikricha,  inson  hayvondan  aql  bilan  farq  qiladi.  Lekin 

mutafakkir  insonning  hayvondan  farq  qiladigan  bu  xususiyati  qanday 

paydo boiganligini tushuntirganda, xudoga murojaat qilib, insonni xudo 

azaldan shunday yaratgan, deydi.

Ayniqsa,  mutafakkiming  insonning  jismoniy  tuzilishi  va  butun 

faoliyatini  aniqlashda  jo‘g‘rofiy  omilning  roli  haqidagi  fikrlari  katta 

ahamiyatga  ega:  «.. .(odamlar)  tuzilishlarining  rang,  sur’at,  tabiat  va 

axloqda  turlicha  boiishi  faqatgina  nasablaming  turlichaligidan  emas, 

balki  tuproq,  suv,  havo  va  yer  (odam  yashaydigan  joy)laming 

turlichaligidan hamdir».

Bemniy  kishilaming  ruhiy  va  moddiy  ehtiyojlari  jamiyatning 

vujudga kelishi negizida yotishini e’tirof etadi.

Ehtiyojlar (ovqat,  kiyim-kechak va h.k).ni qondimvchi zaruriyatlari 

kabi  moddiy  omillar  insonlami  birgalikda  yashashga  da’vat  etadi. 

«Ehtiyojlar  turli-tuman  va  son-sanoqsizdir.  Faqat  ulami  bir  qancha 

kishilar birgalikda ta’minlay olishlari  mumkin. Buning uchun kishilarda 

shaharlar  tashkil  etish  zaruriyati  tug‘ildi».  Beruniy  o‘z  fikrini  davom 

ettirib,  «Odam  ehtiyojining  ko‘pligi,  himoya  qilish  quroliga  ega 

boimaganligi,  bir-birini  yowoyi  hayvonlardan  va  dushmanlardan 

himoya qilish zarurligi,  o‘zini va boshqalami  moddiy ta’minlash  uchun 

biror ishni  bajarishi  lozim boiganligi tufayli o‘z qarindosh-urugi  bilan 

jamiyatda birlashishga majbur bo‘lgan», degan xulosaga keladi.

Beruniy  inson  va  jamiyat  haqidagi  fikrlarini  davom  ettirar  ekan, 

insonga  berilgan  aql-idrok  bu  yetarli  emas,  hatto  ulaming  oddiy 

birlashuvlari ham yetarli emas, ya’ni ular o‘z kuch-quvvatlarini sarflash, 

istak-orzularini  qondirish  uchun  eng  muhim vositalaridan  biri  ijtimoiy- 

foydali mehnat bilan shug‘ullanish zarur deb hisoblaydi. Zero, insonning

263

---

asosiy burchi va vazifasi — mehnat qilishdir, chunki «Istalgan narsaga, — 

uning  fikricha  —  mehnat  sarflash  orqali  erishiladi».  Eng  muhimi 

shundaki,  olim mehnatning jamiyatdagi  o‘mini ko‘rsatish bilan birga,  u 

mehnatni  kishilaming  talab-ehtiyojlari  asosida  vujudga  kelganligiga 

to‘xtalib,  yer  ostida  ma’dan  qidiruvchilar  va  ko‘mir  qazuvchilar, 

binokorlar,  dehqonlar,  hunarmandlar  va  fan  sohiblari  mehnatini  eng 

og‘ir va  mashaqqatli mehnat turi  deb  hisoblaydi.  Olim «Mineralogiya» 

asarida  og‘ir  mehnat  bilan  shug‘ullanuvchi  kishilarga  beriladigan 

huquqiy  imtiyozlar,  mehnat  shartnomasi  va  ular mehnatining  muayyan 

■

 

ne’matlar  bilan  rag‘batlantirib  turishini  va  yuqori  darajada  haq 

toianishini  talab qiladi.  Beruniyning fikricha,  inson mehnatini qadrlash 

va  moddiy  rag‘batlantirib  turish  natijasida  davlat  mustahkam,  o ik a 

ma’mur  va  xalqning  turmushi  esa  farovon  boiadi.  Shu  bois  ham  u 

mehnatkashlaming  huquqini  ijtimoiy  jihatdagina  emas,  balki  mehnat 

huquqi  nuqtayi  nazardan  hokimiyat  hukmron  tabaqalari  tomonidan 

haddan  tashqari  suiiste’mol  qilinishini  keskin  qoraladi.  Ana  shuning 

uchun ham zakovatli hukmdorlaming vazifasi, -  deb ko‘rsatadi, Beruniy

— yuqori tabaqalar bilan quyi tabaqalar o‘rtasida adolatli, kuchlilar bilan 

zaiflar  o‘rtasida  ijtimoiy  tenglik  va  insonparvarlik  prinsiplariga 

asoslangan  qonunni  o‘matishdan  iboratdir.  Hokim  o‘z  fikri  va 

qarorlarida  qat’iy  turishi,  uning  o‘zi  ham  «yaratuvchilik  ongiga»  ega 

boiishi,  ko‘proq  mehnatkashlar  haqida  qayg‘urishi  kerak.  Hokimning 

muhim vazifalaridan yana  biri  fan taraqqiyotiga,  olimlarga g‘amxo‘rlik 

qilishdir.  Beruniy  bunga  afsonaviy  peshdodiylar  sulolasini  misol  qilib 

keltirib,  bu  sulola  vakillari  «yangi  shaharlar  qurdilar,  konlarga  asos 

soldilar, yer yuzida adolat barpo etdilar», deydi.

Beruniyning  qimmatli  fikrlaridan  yana  biri  shuki,  u  jamiyatning 

shakllanishi  va  rivojlanishida  muhim  rol  o‘ynagan  iqtisodiy  omillar  -  

moddiy  ne’matlar  ishlab  chiqarish,  mehnat  taqsimoti  va  mol  (tovar)  -  

pul  muomalasi  haqidagi  ajoyib  fikrlaridir.  Uning  fikricha,  inson 

o‘rtasida oltin va kumush  sifatida pulning  muomalada boiishi  maxsus 

qimmatga ega emas, chunki ular insonning har qanday ehtiyojini qondira 

olmaydi.

Faqat mol (tovar) ayirboshlash tufayli pullar qiymatga ega boiadi. 

Jamiyatda  pul  faqat  oichov  sifatida,  umumiy  ekvivalent  sifatida 

ahamiyatga  ega,  chunki  bular  pulning  umumiy  xususiyati  hisoblanadi. 

Lekin bu ulaming tabiati  hamda maium tabiiy  qonun asosida boimay, 

balki shartli kelishuv tufayli sodir boigan.  Chunki oltin va kumush ham 

dastawal  o‘z  mazmuni  bilan  insonni  na  to‘ydiradi  va  chanqogini

264

---

qondiradi,  na  zulm  yoki  zo‘rlik  xavfidan  qutqaza  oladi.  Pulning 

noto‘g‘ri ishlatilishi tufayli yovuzlik keltirib chiqaradi. Beruniy fikricha, 

pul tufayli faqat turli tovarlar ayirbosh qilinmay, balki begona kuch ham 

yollanadi:  «Biri  ikkinchisini  yollaydi,  ya’ni  bir  kishi  ikkinchisiga 

adovatli  shartnoma  tufayli  doimo  ishlashi  kerak,  buning  evaziga  u 

mukofotlanadi».  Yollanma  mehnat  orqali  Beruniy  faqat  odil  mehnat 

shartnomasini  kribgina  qolmasdan,  u  har  qanday  majburiy  mehnatga 

qarshi  chiqib:  «Zo‘rlik  va  yollash  orqali  amalga  oshadigan  majburiy 

mehnat doim to‘g‘ri emas», degan xulosaga keladi.

Eng  muhimi,  Beruniy  davlat  xazinasida  pul  jamg4armalarini 

boiishini va ulami davlat vazifalarini bajarish hamda mukofotlar uchun 

sarflash  zamrligini  ta’kidlaydi.  Shu  bilan  birga,  Beruniy  oltin,  kumush 

va  qimmatbaho  toshlarning  jamg‘arilishi  tufayli  turli  xil  yovuzliklar, 

jinoyatlar,  insonning  haq-huquqini  kamsituvchi  g-ayritabiiy  xatti- 

harakatlar  sodir  boiishini  qoralaydi.  Shu  munosabat  bilan  Bemniy 

o‘ziga  zamondosh  shoir  Ahmad  ibn  Forisning  quyidagi  she’rini  dalil 

sifatida keltiradi: