Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

uyingdan  ketib,  notanish  xonadonga  tushmoqdasan,  sen  bo‘lajak 

kuyovingning  hamma  xislatlarini  bilmaysan.  Sen  er  bo‘l,  u  osmon 

bo ‘ladi.  Demak,  sen  u  bilan  shunday  yo ‘l  tut,  uning  oldida  er  kabi 

kamtar  bo‘lsang,  u  osmon  kabi  oliyjanob  bo‘ladi.  Osmon  shifoli 

yomg‘iri  bilan yerni ko‘kartirgani kabi  u ham  o ‘z mehru shafqati bilan 

seni  xushnud  etadi...  Ering  sendan  faqat  yumshoq  va  shirin  so ‘zlar 

eshitsin,  yaramaydigan  yoki  eski  libosda  yoki  sochlaring  tartibga 

solinmagan holda uning oldida o ‘tirma.

Qizim.  Kuyovingdan  kuchi  yetmagan  va  olib  berishga  qudrati 

bo‘lmagan  narsalarni  talab  qilma.  Bunday  qilsang  oradagi  totuvlik 

yo ‘qoladi,  turli  xil  janjallar  paydo  bo ‘ladi.  Qizim.  Rashk  qilishdan 

saqlangin,  chunki u ajralib ketishning kalitidir. Eringga hadeb, gina qila 

berishni man qilaman.  Chunki bu ezmalik nafratini uyg ‘otadi.  Yaxshisi, 

sen  u bilan xushmuomalada,  shirin so ‘zli bo ‘Igin,  bu ishing har qanday 

sehr-jodudan yaxshidur.  Suvdan  tez-tez foydalangin.  O ‘zingga xushbo ‘y  

narsalar bilan oro ber. Pokizalik hamishayo ‘Idoshing bo ‘Isin...»

Shunday  qilib,  Abu  Rayhon  Bemniyning  jamiyat  taraqqiyoti  va 

unda  insonning  tutgan  o‘rni  barkamol  inson  taiim-tarbiyasi  bilan 

bogiiq  axloqiy-huquqiy  qarashlari  hech  qachon  o6z  qimmatini 

yo‘qotmaydi  va  hozirgi  davrda  ham  unga  rioya  qilish  juda  muhim 

tarbiyaviy ahamiyatga egadir.

XI  asrda  yashab  ijod  etgan  buyuk  mutafakkir  Mahmud 

Qoshg‘ariynmg  «Devonu  lug‘atit  turk»  asarida  ilm  olishning  qadri, 

bilim  eng  bebaho  boylik  boiib,  uning  negizida  insonning  ma’naviy- 

ma’rifiy 

dunyoqarashi, 

odob-axloqi, 

go‘zal 

insoniy 

fazilatlari 

shakllanadi,  bilim  va  kasb-hunar  insonning  butun  xatti-harakatlarini 

belgilaydi, deb taiim  beradi:

Ilm deb yugurdim,

Donishni qidirdim.

0 ‘zimni ayirdim,

272

---

Oq yol otim yechilur.

Yoki:

Egamni maqtayman,

Bilimni taxlayman.

Ko‘ngilni jahrlayman,

H unar butun to4planur.

Shu  boisdan  ham  Mahmud  Qoshg‘ariy  ilm-marifatni  qadrlash, 

donishmand  olimlarga  hurmat  ko‘rsatish,  ulardan  bilimni  o4rganish 

zarurligini,  bilimli  boiish  kibr-havo  manmanlikdan  asraydi,  deb 

uqtiradi:

Ilm-ma9rifat o‘rgangin, bo4lma mag‘rur,

Maqtanchoqning sharmandasi chiqdi, ko‘r

Yoki:

0 4rgan uning bilimin,

Borgin uning sari.

Qutlug6 ishga bo‘ysungin,

Kibrni quv nari.

Mahmud  Qoshg‘ariyning  «Devonu  lug‘atit  turk»da  yaxshi 

fazilatlami  kasb  etish  zarurligi,  kek  saqlamaslik,  qasd  olishga 

intilmaslik,  yaxshilik  qilishga,  shirin  so6zlashga,  xushxulq  boiishga 

odatlanish kerakligi pand-nasihat qilib o‘tilgan.

Mutafakkiming  inson  shaxsini,  uning  qadr-qimmatini  ulugiash 

bilan  bogiiq  mehmondo4stlik  qoidalari  to6g‘risidagi  yriqlari  ham 

barcha davr va zamonlar uchun asqotadigan ma’naviy boylikdir: 

Mehmon kelsa o‘tqazgil,

Hordiq olib tinch boisin.

Oti ham yorug‘likdir,

Arpa, samonga to‘ysin.

Kelsa agar xonang uzra g‘arib mehmon,

Bor narsangni oldiga qo‘y, bo‘l mehribon

Kelsa kishi chehrasiga,

Qul sochmagil.

Izzat bilan kutib,

Unga yaxshilik qil.

Yoki:

Kulib boqqan kishilarga,

273

---

Sochmagil kul,

Yaxshilik-la-ular uchun,

Tabassum qil.

Qo4rklik to‘ning o‘zingga

Tcitlig6 oshing o‘zgacha.

Qunoqqa ko6rgiz izzat,

Yozsin sha9ning uzoqqa

Mahmud Qoshg6ariy mol-mulkka hirs qo‘ymaslik,  inson mol-mulki 

ko‘payib  ketganda  ham  mag‘rurlanib  ketmasligini,  keksalaming 

o6gitlariga quloq solishni qayta-qayta uqtiradi:

Eshitib ota-onangni,

So‘zlarini qadrla.

Mol-mulking ko‘paysa,

Mag4rurlanib quturma.

Mutafakkir 

o‘z 

gitlariga 

mol-mulk 

ko‘payib 

ketganida 

mag‘mrlanish  kerak  boimaganidek,  mol-mulkdan  biror  sabab  bilan 

ajralib qolganda o6kinmaslikni ham maslahat beradi:

Borliq mulkin sevarsan,

Unga mulkin sevingin.

Ketgan molga achinma,

Unga ozroq o6kingin.

Shuningdek,  alloma  mol-dunyoga 

intilishni  va  hirs  qo‘yishni 

xuddi  tog6dan  kelayotgan  selga  o6xshatadi.  Mol-mulk  hirsiga  berilib 

ketgan kishi shu sel ostida qolgan toshdek chilparchin bo6ladi, deydi:

Mol yigishni sel kelish deb hisobla,

Mol egasi tosh kabi yumatalar.1

Mahmud  Qoshg6ariyning  «Devonu  lug6atit  turk»  asarida  Xitoydan 

Movarounnahr,  Xorazm,  Farg6ona,  Buxoroga  qadar  cho6zilib  ketgan 

bepoyon  hududlarda  yashagan  turkiy  qavmlarning  urf-odatlari, 

an’analari,  odob-axloqlari  hamda 

taiim-tarbiyaga  oid  tajribalari 

ifodalangan  maqollar  mavjud.  Masalan,  «Tirishqoqning  labi yog‘liq», 

«Erinchoqning boshi qonlik»,  maqolida  tirishqoq va harakatchan odam 

mehnat  qilib  yaxshi  taomlar  topadi,  moyli  ovqatlar  yeydi,  erinchoq, 

dangasa  esa,  yalqovligi  tufayli  ishdan  qochadi  va  pirovardida  boshiga 

urib,  faiyod  chekadi,  degan  ma’no  yotadi.  «Odamning  olasi  ichida, 

yilqiniki tashida,  sirtida» maqoli esa dilidagi xiyonatni  yashirib, yuzaki 

yoqimli  muomala  qiluvchi  kishilarga  nisbatan  aytilgan.  «Odobning