chunki «istalgan narsaga mehnat sarflash orqali erishiladi», deydi u.
Shuningdek, Beruniy mehnat va kasb-hunar yoshlar tomonidan
erkin, ya’ni ixtiyoriy ravishda qobiliyatiga yarasha tanlanishi zarurligini
ta’kidlaydi. Chunki erkin ijodiy mehnat va zocr qiziqish orqali tanlangan
kasb-hunar foydali boiish bilan birga, kasbni takomillashtiradi, hunar
sohibini ulugiikka koiaradi. Majburiy melinat va ixlossiz egallangan
kasb-hunar esa samarasiz boiadi, deydi.
Demak, Bemniy halol mehnat va kasb-hunar egallashi tufayli
yoshlaming aql-zakovati, qobiliyati, kuch-qudrati oshib borishiga
ishonadi. Bu bilan u mehnatsevarlik, o‘z kasbini ardoqlashdek
fazilatlami g6oyatda qadrlaydi.
Beruniyning ma’rifiy-pedagogik qarashlarini o4rganish shuni
kocrsatib turibdiki, har holda, u psixologiya, ya’ni ruhshunoslik
masalalarini ham yaxshi bilgan. Uning psixologik g‘oyalarini falsafly va
ma’ rifiy-pedagogik qarashlarining negizida krib chiqmoq zarur. Faqat
ana shu negizdagina Beruniyning psixologik qarashlarining Markaziy
Osiyoda ijtimoiy-pedagogik va psixologik fikrlar tarixidagi o6mi va
ahamiyatiga xolisona baho berish mumkin.
Bemniyning «Hindiston», «Mineralogiya» va boshqa asarlarida
sezgilar va aqliy bilish, o6zini tuta bilish, xotira, tasavvur, diqqat, his va
idrok, tuyg‘u, qobiliyat, malaka va ko6nikma kabi masalalar haqida
g6oyat qimmatli fikr-mulohazalar mavjud. U yozadiki: «01im insondagi
214
ruhiy jarayonlami, insonning tashqi olamni bilish jarayonini, inson
bilimlarini boyitish, ma’rifatli boiishidagi roli jihatidanrganishga va
talqin etishga harakat qiladi».
Beruniyning psixologik qarashlari haqida gap borar ekan, shuni
aytish kerakki, olim bilimning bu sohasi byicha yozganda qadimgi
yunon va hind mutafakkirlarining tabiiy-ilmiy, falsafa hamda
psixologiyaga oid asarlariga sharhlar yozish bilan chegaralanib qolmay,
Sharq olimlarining, zamondosh mutafakkirlaming ilg‘or fikr va
g4oyalarini ham ifodalagan. Masalan, u bilish va tafakkur jarayonlarini
tushunishda Arastuning aqlga muvofiq, haqiqatga to‘g6ri keladigan
qarashlariga tayandi, al-Xorazmiy, Forobiy, al-Farg4oniy, Abu Ali ibn
Sino, Abu Bakr Roziylar ishlab chiqqan psixologik metodlami yanada
ijodiy boyitdi va ilmiy xulosalari bilan ancha ilgarilab ketdi.
Bemniyning
fikricha,
«faqaigina
sezgi
organlari yordamida
o'zlashtirilgan bilimlar turli xatolarga olib kelishi mumkin, shuning
uchun doimo aqlning kuchiga suyanish zarur. Agar inson sezgilardan
fikrlash na xulosa chiqarish yordamida foydalansa, ana shu sezgilar
orqali idrok qilinadigan narsalarm o ‘rganishda juda katta yutuqlarga
erishmog 7 mumkin».
Beruniy eshitishga nisbatan idrok qilish va eslab qolishning
afzalligini uqtirar ekan, shundayi deb yozadi: «Xabar ko ‘zi bilan
ko ‘rgandek bo imaydi»9 degan kishining so4zi juda to4g4ridir. Chunki
ko4rish ko4ringan narsaning o4zi bor paytida va o4z joyida turganida
qarovchi ko4zining uni uchratishidan iboratdir. Xabarga yolon-
yashiqlar qo4shilmaganda, u ko4rishga nisbatan ortiqroq o4rinda turgan
bo4lar edi. Chunki ko4rish va qarasn payti narsa bor vaqtning bir boiagi
bilan cheklanadi. Xabar esa narsaning (qarovchiga) ko4ringan vaqtdan
ilgari o4tgan va keyin keladigan hollaridan darak beradi; ana shuning
uchun xabar bor narsalardan ham, yo4q narsalardan ham darak
Do'stlaringiz bilan baham: |