Najmiddin
Kubro . tasawufiy
ta’limotida
komil
insonni
tarbiyalashda Junayd Badodiyning «Savh» (xushyorlik) usulini
rivojlantirgan. Bu esa Najmiddin Kubroning tafakkuriy - aqliy bilimga,
ya’ni aqliy tarbiyaga e’tibori kuchliligini ko‘rsatadi. Chunki Jo6nayd
Bag4dodiyning
bu tarbiya usuli Boyazid Bistomiyning «sukra»
(behudlik) tarbiya usuliga qarama^qarshi tarbiya usuli sifatida ishlab
chiqilgan edi. Boyazid Bistomiyning sfiy (shogird)lar tarbiyalash usuli
bo‘yicha, ilohiy ma5rifatm so4fiy faqat foniylik holatida, ya’ni butkul
zligini yo4qotib, idrok eta oladi. Boyazid Bistomiyning ilohni anglash
va tanish aql bilan, hushyorlik bilan bo4lmaydi, deb uqtiradi. Jo4nayd
Bododiy esa, bunga e’tiroz bildirib, soTiy faqat behud devona boMsa,
uning ma’rifati zigagina tatiydi, zgalami tarbiyalay olmaydi va
baqoga yetolmay, yarim yoida
qolib ketadi, deydi. Jo‘nayd
Bag‘dodiyning tasawufiy taiimoti islom uchun ham muvofiq edi va
so‘fiy (shogird)laming dunyo, din va shariat bilan bogianishlariga
imkon beradi. Shu bosi ham Najmiddin Kubro Junayd Bag‘dodiyning
«sahv» (hushyorlik) tarbiya usulini ma’qullaganlar va uni rivojlantirgan.
Shuningdek, Najmiddin Kubro o‘z davrining yetuk psixologik olimi
sifatida so‘fiy (shogird)laming va nozik ma’rifat yoiidagi
ruhiy
kechinmalari va nozik xislatlarini puxta bilganidan, shunga muvofiq
o6zining «latoifi> taiimotini ishlab chiqadi. Bu taiimotga binoan, inson
ruhi ko‘zga ko‘rinmas «latoif» markazlaridan iborat. So‘fiy (shogird)
aynan shu markazlami yalligiantirib, o‘tkirlashtirib borishi va ilg‘ab
olishi darkor. Ana shu «latoifi> insonning ilohiy xislatidir. So‘fiy
(shogird) ma’rifat yoiida latoifni turli holatlarning o‘zgarishi, ranglar
va shakllaming almashinishi tarzida tasavvur qiladi. Najmiddin Kubro
nazarida nuqta, dog‘ va doira so‘fly (shogird) ruhiy holatlari
o‘zgarishida muhim xizmat qiladi. Doira - falak doiralarining aylanishi,
dog‘ - dunyo timsoli va nuqta vahratdir. Doira doimiy aylanishda, u
dog‘ni ham o‘z ichiga oladi. Ammo bular markazga tomon, ya’ni Nuqta
sari intiladi. Nuqta mohiyatini anglash orqali Alloh olamini idrok etsa
boiadi.
Shuningdek, so‘fiy (shogird) ruhi hayajonlar, hayratlar ichra turli
ranglarga ham duchor boiadi. Bu
turli
ranglar so‘fiyning mhiy
holatlar, Alloh tomon safaridagi daraja bosqichlarini bildirib turadi.
Ranglaming xilma-xilligi va almashinib turishi soliqning ruhiy holatini,
shuuriy kechinmalarining davom etayotganini ifodalab, u hali talavun,
ya 'ni botiniy - tafakkuriy kechinma-o yiarning alg (ov-dalg ‘ovda, turli-
tumandaligini anglatadi. Ruhning rangdan-rangga ko‘chishi rivojlanish-
169
dan nishonadir. Ushbu jarayon oxir-oqibatda rangsizlik
holatiga, ya’ni
tamkinga olib keladi. «Tamkin» holatiga kirgan so‘fiy «Talawun»
(rangbaranglik)dan qutulib, «Vahdat olamiga»ga qo‘shilgan boiadi.
Chunonchi zangori rang soliqning tavba qilib, tariqatga qadam
qo yganida ko ‘rinadi, bu holatda u shariat doirasida bo ‘ladi, mantiqiy
daliliy bilishdan hali qutulmagan, hali ko ‘nglida dunyoviy havaslar
mayli hukmrondir. Bunda keyin tariqat boshlanadi, soliq qalbida
muhabbat qo ‘zg ‘aladi, u Alloh yodi bilan yashaydi va bu sariq rangga
to ‘g ‘ri keladi. Qizil rangda soliqning ruhi vujuddan ajrala boshlagan,
ma 'rifatga yaqinlashgani, ma 'naviy mohiyatlar olamini anglagani
ma flum qilinadi. Ammo bu bosqich hali xirs qutqusidan xalos
bo‘lmagan bir holatdir. So‘ngra oq rang ko ‘rinadiki, bu yurakning
poklanishiga ishoradir va haqiqatni anglash boshlanadi. Haqiqat
olamidan xabardor bo ‘lib, tavhid holatini boshdan kechiradi. Shundan
keyin yashil rang keladi. Yashil rang valiylikdan nishona. U sirlarning
siriga, g ‘aybga oshnolikni bildiradi va soliqning asl mohiyatlarga
etishayotganini ham anglatishi mumkin. Mazkur ranglar soliqning
Alloh tomon va Alloh bilan ruhiy safarlarini anglatgan bo ‘Isa, oltinchi
rang - qora rang Allohdan xalq sari qayta safarini bildirib, kanzul
asror -
sirlar xazinasini egallashni va hayratga g ‘arq bo‘lishni
ifodalaydi. Hayratdagi ruh shariatning mag‘zi-hikmatini boshqatdan
idrok etib, qorong‘u bir dog‘ rangiga o ‘raladi. Va, nihoyat, soliq ruhi
yana Alloh huzurida paydo bo ‘ladi. U qora rangdan qutulib, rangsizlik
holatiga kiradi. Zoti kull, ya 'ni komil holatiga, inson darajasiga yetgan
soliq yakranglik holatida maqsadiga erishadi.1
Ko‘rinadiki, Najmiddin Kubroning tasawufiy taiimotida ranglar
ma’nolari keyingi
vaqtlarda tasaw uf nazariyatchilari ta’riflangan
ranglaming sharhidan tubdan farq qiladi. U yetti rang xislatini, ya’ni
ma’nosini yetti tushunchaga moslab sharhlab bergan. Uningcha, oq rang
— islomni, sariq rang -
iymonni, zangori rang — ehsonni, yashil rang —
itminonni ishonchni), ko ‘k rang — qonni (to ‘liq ishonch), qizil rang —
(irfonni, qora rang - hayajonni (hayratni) anglatadi. Ta’kidlash joizki,
Najmiddin Kubroning rang haqidagi taiimotini, ya’ni bu yangiliklarini
Yevropa olimlari Kafka, Shopengauer, Freyd XIX asrda rangning kishi
ruhiga ta’siri borligini, ranglar shunchaki rang emasligini, balki inson
hissiyoti tufayli paydo boigan va uning tafakkuri orqali ko4rinadigan
Do'stlaringiz bilan baham: 
