ogohlantirishdir. Boy, agar Ziyoli va Domla so ‘zlariga amal qilib, o ‘z
bolasini qunt bilan o ‘qitgan-da, Toshmurod, awalo, yomon doiraga —
Nor, Davlat va Tangriqullarga qo ‘shilmas, Lizaga ham duch kelmasdi.
Toshmurod Tangriqulni kechasi o ‘z uyiga boshlab keladi. Davlat
bilan Nor ko ‘chada poyloqchilik qilishadi. Uylaming eshigini ochib,
otasi yotgan xonaga kirib, uning boyliklari, pullari solingan sandiqni
ochib, hammasini olishadi.
Otasi uyg ‘onib qolganini ko ‘rgan
Toshmurod to ‘pponchadan tepaga qarab o ‘q uzadiki, uy egalari qiy-
chuv bo ‘lib qolishadi, qo ‘ni-qo ‘shnilar ham yugurishadi... shu orada
Tangriqul Boyga pichoq urib o ‘ldiradi, Toshmurod bilan birga uydan
qochib chiqishadi, yana Davlat, Nor hammasi birgalashib, maishatni
davom ettirishadi. Liza ham bularga qo ‘shilib o ‘tiradi. Toshmurod ham
g o ‘yo hech narsa bo ‘Imaganday, yana kayf-safoda... Ulfatlar yanada
ko ‘proq ichishadi, endi Lizaning salomatligiga — «ura-ura» deb qadah
ko ‘tarishadi. Ayni shu paytda tashqaridan shov-shuv eshitilib,
mirshablar bosdrib kelishadi. Liza qochib qoladi. Toshmurod, Davlat,
Tangriqul va Nor qo‘lga olinib, qamaladilar». («Padarkush», 153-154-
betlar).
Asarda Ziyoli bunday fojiadan qutilish yoilari haqida o‘z
mulohazalarini shunday bayon etadi: «Ilm va tarbiyasiz bolalarni
oqibati shuldir. Agarda bularni otasi o ‘qitsa edi, bu jinoyat va
padarkushliklardan sodir bo ‘Imas va bular ichkilikni bo ‘yla ichmasdi,
xun begayri haqqin qilmas edi. Umri boricha Sibirga va qiyomatga
jahannamga qolmas edi». («Padarkush», 153-154-betlar) .
Behbudiy taiim-tarbiyasi buzilgan bolalar tufayli hayotda sodir
boiishi mumkin boigan fojialar dahshatini iloji boricha kishilar qalbiga
chuqurroq ta’sir ettirish niyatida Boy boyligining talon-taroj boiishiga,
oidirilishiga o6z bolasi boshchilik qilganligini tasvirlaydi. Sodir boigan
jinoyatning ikki dunvodagi oqibatlarini ham izohlab oiadi. Hayoti
Sibirda chirisa, oxirati doczaxga mahkumligini ochiq aytadi.
Ziyolining keyingi szlarida Behbudiy mustamlakachilar keltirgan
va keltirayotgan salbiy ta’sirlardan qutilish uchun ham aholi saviyasini
ktarish, o6zligini anglashga o6rgatish lozimligini uqtiradi: «Bizlarni -
deydi u, — xonavayron, bachagiryon va bevatan va bandi qilg‘on
tarbiyasizlik va jaholatdir; bevatanlik, darbadarlik, asorat, faqir va
xorliklar hammasi ilmsizlik va betarbiyalikning mevasi va natijasidir...
Modomiki, bizlar tarbiyasiz bolalarimizni o ‘qitmaymiz, bu tariqa yomon
hodisalar va badbaxtliklar oramizda doimo hukmron bo ‘Isa kerak. Bu
ishlami yo ‘q bo ‘Imog ‘iga o ‘qimoq va o ‘qitmoqdan boshqa iloj yo ‘qdur.
544
Alloh taolo boshqalarga hajmi ibrat va sizlarga sabr bergay»
(«Padarkush», 155-bet).
Oxirgi jumlalardagi «o‘qimoq» va «o‘qitmoq» so‘zlariga e’tibor
berilsa, taiim-tarbiya ishlari faqat yoshlar o‘rtasida emas, shu bilan
birga, kattalar (ota-onalar) o‘rtasida ham olib borilishi lozimligi
ta’kidlanadi.
Behbudiy yoshlar taiim-tarbiyasi haqida nima ish qilgan, qanday
faoliyat ko‘rsatgan boisa, hammasini, asosan, turkiy xalqlaming
kelajagini porloq, o‘zlarini mustaqil, vatanni obod, el-yurtni
qaramlikdan ozod etish uchun qilgan. Turkistondagi barcha ota-onalami
ham, ulaming farzandlarini ham shu ruhda tarbiyalashni ko‘zda tutgan.
Behbudiy chor Rossiyasiga qaramlikdan qutulmoq, mustaqillikka
erishmoq uchun savodxon boimoq darkorligini alohida ta’kidlar, buning
uchun ma’rifat o‘choqlari boimish yangi usul maktablarini ko‘paytirish,
maktab va madrasalarda esa diniy bilimlar bilan birga tabiiy fanlami
ham xuddi Ovro‘pa mamlakatlaridagi saviyada o‘qitish g‘oyasini targib
qiladi: «...Yahudiy, armani va boshqa ajnabiylarga poymol bo ‘lishimiz
yillaming o ‘tishi bilan
lozim
keluvchi bir amri tabiiydir.
Zamonamizning ilm va fanidan, ilmi dinimiz ila birga o ‘qib zimizni
din va millatimizni hifz etmak kerak va illo Ovro ‘pa ashyoniy nafisasi
kasabalarimizni va Ovro ‘pa siyosiylari vujudimizni blib yuboradilar...
...Ilmi diniy ila barcha ilmi zamoniy-ilmiy dunyoviy tahsil qilmaslik
munkariz bo ‘larmiz...»l.
Behbudiy o‘zining mana shu fikrlarini amalga oshirish borasidagi
ko‘p qirrali va sermahsul faoliyati davomida ma’rifatparvarlik va
taraqqiyparvarlik: g‘oyalarini keng tashviq etibgina qolmasdan, balki
Jomboy qishlogida o‘qituvchilik qilib yurgan Abduqodir Shakuriyni
yollab, maktab uchun o‘z hovlisining tashqarisini beradi, bolalar esa
tekinga o‘qitiladi.U katta o‘g ii Ma’sud bilan qizi Parvinni ham
Shakuriy maktabiga o‘qishga beradi. Behbudiy o‘z uyida ochilgan
«usuli jadid» maktabining butun moddiy xarajatlarini o‘z gardaniga
oladi «Padarkush»ning sahnaga qoilishidan kelgan asosiy daromadni
Samarqand, Qo‘qon, Namangan, Toshkent, Kattaqo‘rg‘on va boshqa
shaharlardagi «usuli jadid» maktablariga hadya qildi, bu maktablar
uchun o‘zi «Muntaxabi j o ‘g ‘roflya umumiy» («Qisqacha umumiy
j o ‘g ‘rofiya»), «Madxali j o ‘xrofiya umro-qiy» («Ahli j o ‘g ‘rofiyasiga
kirish»), «Muxtasari j o ‘g ‘rofiyai Rusiy» («Rusiyaning qisqacha
j o ‘g ‘rofiyasi»), «Kitobul aftol» («Bolalar maktubi»), «Muxtasari tarixi
Do'stlaringiz bilan baham: 
