Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

Jadidlar  m illiy-g‘oyasining 

asosini  Turkiston  xalqlarini  mustaqillikka  erishish  uchun  birlashtirish 

tashkil etganligini alohida ta 'kidlashga to ‘g ‘ri keladi.

Jadidlar, 

ma’rifatparvarlar 

millat 

so6zini 

xalq 

ma’nosida 

qoilaganlar.  Ular mustamlakachilik zulmi ostida ezilib kelayotgan xalq

1 Qarang:  Ma'naviyat yulduziaii. —T.: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti,  1999,321-bet.

537

---

ommasining 

ijtimoiy 

ahvoli 

nochorligini, 

yerli 

aholining 

g‘aflatda qolganligini tushunib, uni ma’rifatga, bilimga, undadilar.1

Mustamlakachilik  zulmidan  qutilmoq,  qo‘Ini  kishandan  ozod 

qilmoq,  bo‘yin  egib,  tobe  bo‘lib  yashashdan xolos  bo‘lib,  hur 

va 

erkin 

yashamoq uchun birinchi navbatda milliy  ruh milliy e’tiqod, ko‘p asrlik 

milliy  an’analar  va  qadriyatlar,  milliy  hamkorlik  va  hamjihatlik 

zarurligini qayta-qayta uqtirdilar. Behbudiyning ta’kidlashicha, «Agarda 

biz  Turkiston  musulmonlari xohlasakki,  din  va millatimizni  ittifoq  etib, 

bugundan  islohotga,  ittifoqqa 

qadam 

qysak, 

ziyoli 

va 

taraqqiyparvarlarimiz,  boy  va  ulamolarimiz birlashib,  din va millat, 

vatan  rivoji  uchun  xizmat  etsak,  shunda  biz  boshqalarga  qaram 

bo ‘lmaymiz». Jamiyat va millatning taqdiri,  milliy ahillik,  hamkorlik va 

hamjihatlikda  ekanligi  haqidagi  g‘oya  ma’rifataparvar  jadidlaming 

falsafiy qarashlarida muhim o‘rin tutgan.

XX 

asr  boshidagi  ma’rifatparvarlar  boylik  uchun,  shon-shuhrat 

orttirish  uchun  maydonga  chiqishgan  emas.  Ular  istibdodga  qarshi 

kurashdilar,  mustaqillik  yo‘lida  fidoiylik  ko‘rsatdilar.  Turkiston 

xalqlarining  haq-huquqlarini  himoya  qildilar.  0 ‘z  hisoblaridan  sarf- 

xarajat  qilib  maktablar,  kutubxonalar,  qiroatxonalar,  teatrlar,  gazetalar 

tashkil  etdilar,  qo‘llanmalar  nashr  etdilar,  xalqlaming  daqqat-e’tiborini 

iim-ma’rifatga, Sharq va G‘arb olamidagi yangiliklarga jalb etdilar.

Ulaming asarlari  millat dardi va hasrati,  Vatan ishqi, Vatan taqdiri, 

Vatan  ozodligi  va  mustaqilligi  tuyg‘ulari  bilan  chuqur  sug‘orilgan. 

Jadidlar  taraqqiyotga  faqat  tinchlik  yo‘li  bilan,  parlament  orqali 

erishishni lozim topganlar. 0 ‘zbek xalqining tinch-totuvlikka intilishi va 

o‘ziga  xos  milliy  mentaliteti,  xususiyatini  hisobga  olgan  holda,  ular 

tinch yo‘l bilan petitsiyalar, namoyishlar uyushtirishar, davlat Dumasida 

ochiq  chiqishlar,  turli-tuman  mxsat  etilgan  vosita  va  imkoniyatlardan 

foydalanib,  chor  hukumatidan  o‘z  xalqi  manfaati  uchun  siyosiy 

huquqlami  talab  qilishga,  Turkiston  milliy  taraqqiyoti  uchun  obyektiv 

hayotiy  talablarga  javob  bemvchi  imkoniyatni  yaratishga  harakat 

qilganlar  Bu  ham  milliy  g‘oyaning  bir  xususiyati  edi  deyish  mumkin. 

Qon  to‘kilishlar,  harbiy  qurolli  to‘qnashuvlarga  qarshi  bo‘lsalar  ham, 

jadidlaming  shiori  «Haq  olinur,  berilmas»6an  iborat  edi.  Bu  jumla 

o‘zida faollik, shijoat va fidoyilikni ifoda etgan.2