Demak, xalq maqollarida talqin etilganidek, inson egallashi kerak
boigan boyliklar ichida eng zarur, muhimi, foydalisi va eng sharaflisi -
ilmdir. Ilm bamisoli xazinalar eshigini ochadigan kalitdir. Zero,
dunyodagi har qanday muammo ilm, aql-idrok va tafakkur yordamida
yechiladi.
Ilmga hech bir inson zoti birdaniga erishgan emas va erisha ham
olmaydi. Inson zoti onasidan dono-yu donishmand boiib tugilmaydi.
Shu bois boladagi bilim, odob-axloq olam, tabat va jamiyat haqidagi
barcha tushuncha va tasawurlar, dunyoqarash va bilimlar amaliy
faoliyat jarayonida, xilma-xil ertaklar, dostonlar, badiiy, tarixiy, siyosiy,
falsafiy, iqtisodiy, huquqiy kitoblar, darsliklarni o‘qib-o‘rganish,
mutolaa qilish, hayotdan saboq olish, ustozu muallimlardan taiim olish
jarayonida hosil boiadi, rivojlanib, boyib, takomillashib boradi.
Xalqimiz tomonidan yaratilgan maqollar va matallar, ertaklar va
dostonlarda ta’riflanganidek, ilm-ma’rifatga ega boiishining, bola
qalbini ilm nuri bilan nurlantirishning, dilini pok va musaffo qilishning
asosiy sharti va bebaho ma’naviy-marifiy boyliklar xazinasi boigan
kitoblarni qoidan qo‘ymay o‘qishdir. Shuning uchun kitob-hayot
darsligi, barcha bilimlar asosi, dunyo voqea-hodisalari va elu elatlar
hayotidan hikoya qiluvchi birdan-bir manba ekanligi haqida son-
sanoqsiz naql-rivoyatlar, afsonalar, ertaklar, dostonlar, maqollar
yaratilgan. Masalan; «Kitobsiz uy-quyoshsiz kun», «Kitob-inson do (sti»,
«Oltin yer tagidan kavlab olinadi, bilim kitobdan», «Non to (ydiradi,
kitob kiydiradi», «Qush don qidirar, olim kitob», «Kiyim ustingni
bezaydi, kitob aqlingni» kabi maqollarda kitobning qadriga yetish
ta’kidlanganligi bejiz emas.
«Ayoz»,
«Moxistor»,
«Orzusi ushaldi», «Qorasoch pari»,
«Kimyogar» kabi ertaklari va dostonlarida xalqning yoshlami qitish-
ilmli qilish borasidagi qarashlari, orzu-umidlari qadim zamonlardan beri
umumiylikka ega boiib kelganligidan dalolat beradi.
0 ‘zbek xalq ijodi materiallari tahlili ko6rsatishicha, qadim zamonda
oddiy xalq, ya’ni faqarolar ham, shoh-u davlatmandlar ham o6z
farzandlarini o6qitib, xat-savodli va ilmli bo6lishlarini orzu qilganlar.
Lekin shu davrdagi ijtimoiy-tarixiy jamiyatda bir tipdagi maktablarda
hamma ijtimoiy tabaqa bolalari teng huquqdagi o6qitilganligini
ko6ramiz.
Masalan, «Rustamzod va Sherzod» ertagida talqinicha: «Bir bor
ekan, bir yo6q ekan. Qadimgi zamonda bir mamlakatda bir kambag6al
bor ekan. U kambag6alning ikki o6g ii bor ekan. 0 6g6ilning birini: oti
70
Rustamzod va birining oti Sherzod ekan. Ulaming onalari oigan ekan.
Bu kambag4al mardikor ishlab, bolalarini qitib parvarish qilib yurar
ekan»l. «Mehriglyo» ertagida: «Oigan zamonda bir savdogar boigan
ekan... xotini o4g il tugibdi... savdogar o‘z farzandini o6qish uchun
maktabga beribdi»2 deyilsa, «Ayoz» ertagida bayon etilishicha: « 0 6tgan
zamonda Xundarxon degan bir podshox o6tgan ekan... Bola (si) olti
yashar boiganda podshox katta dasturxon qilib, bolani qlidan yetaklab
maktabga olib boribdi.
Eti sizniki, suyagi bizniki, yaxshi o6qiting» deb tayinlaydi. Domla
«bolani urib-so6kib, ko6ngliga ozor bersam, borib otasiga aytadi,
podshoh meni Hukmi Qushcha buyursa, hech kim meni ajratib
ololmaydi» deb ylabdi. Bolani yetti qavat ko6rpachaning ustiga
o6tkazib, izzat-hurmat bilan o6qitib yuboribdi. Oradan bir oy oigandan
keyin podshoh o6g6lidan:
- 0 6g6lim, domlangiz qalay? - deb so6radi.
- 0 6g6li: -- e ota, domla meni yaxshi ko6radilar, yetti qavat
ko6rpachaga o6tkazib o6qitdilar, debdi.
Podshoh bolaning gapiga razm solib:
- 0 6giim, endi domlaning oldiga sira bormang. U sizni o6qita
olmas ekan, debdi.
Ertasiyoq o6g6lini boshqa maktabga olib boribdi... Oradan besh-olti
kun o6tgandan keyin podshoh o6g6lidan:
- 0 6giim, bu domla qalay? - deb so6ragan ekan, bola:
- Bu domla, u domladan ham yaxshi ekan, debdi.
Podshoh:
- Boimasa bu domlaga ham bormang, - debdL.. podshoh o6g6lini
yana bir boshqa domlaga olib boradi.
Domla podshohga:
-
Fuqaroning bolalarini qanday o6qitsam, sizning o6g6lingizni harn
shunday o6qitaman. Ilm degan narsa qiyinchilik bilan egallanadi. Shunga
rozi boiib, qoiingizdan qog6oz bersangiz o6qitaman9 bo6lmasa yo6q, -
debdi. Podshoh rozi boiib, o6g6lini maktabga berib ketibdi... shu
ahvolda bola olti yil o6qib, o6n ikki yoshga kiribdi3.
Ta’kidlash joizki, xalq og6zaki ijodi materiallari tahlilidan maium
bo6ladiki, o6sha davrda davom etib kelgan maktablaming hech birini
tabaqaviy xarakterga ega boimagan maktablar edi deb aytish aslo
Do'stlaringiz bilan baham: 
