|
xulq va adab, ilm o ‘rganish fazilati, mehr-muhabbat, saxovat, mardlik,
oliyjanoblik, sabr-toqat va qanoat xususida ibratli pandu nasihatlar talqin
etiladi.
Mutafakkir yosh avlodni bolalikdan boshlab yaxshi xulq va adabga,
insoniylikka, oliyjanoblikka, saxiylikka o‘rgatish zarurligini uqtirib
shunday deydi: «Siyratini g o ‘zal sifat va xulqlar bezamagan odam,
qanchalik chiroyli kiyinmasin, baribir ko ‘rkam bo‘la olmaydi. Xayr-
sahovat, fazilat sohibiningfarzandi hurmat va shon-sharafga sazovor va
munosibdir, chunonchi, dur sadafga nisbatan qimmatliroqdir». Shuning
uchun ham alloma yoshlami gzal insoniy fazilatlami astoydil
egallashga qafiy da’vat etadi: «Saxiy va sidqidil kimsaning dilidan
boshqa narsani sirlaring sandig‘i qilma. Ezgulik, xayrli ishlarga
astoydil kirish, ularni paysalga solib, keyin qilarman, degan o ‘ylardan
voz kech, shayton y o ‘ldan uradigan shoshma-shosharlik bilan emas,
tafakkur va idrok bilan ish tut. 0 ‘zingga zarur bo‘lgan har qanday
narsani sotib ol - bu erkak kishining muruwatini, qudratini, erligini
ko ‘rsatadi. Chunki o ‘sha narsani birovdan so ‘rasang, u sen so ‘ragan
narsaning boshqacharog‘ini beradi, sotib olganingda esa, o ‘zingga
keragini olasan.
Yomon, xasis kishi har joyda la fnatlanadi, saxiy, karim kishi har
joyda izzat-ikromda bo ‘ladi. Halolu pokiza kishi doimo xotirjam,
tinchdir, birovga yomonlik va xiyonat qiladigan kishi mudom
292
behalovatdir. Qurt-qumursqalar arslon bolasini talagani kabi, oliyjanob
va qimmatli odamning go 'shtini hasad ahli yeydi. Bas shunday ekan,
«...eng yaxshi savob va soliq ishlarni qilish foniy odam uchun juda
savoblidir». Aks holda «Yomon fikr sohiblari ham,. kufr ne ’mat
qiluvchilar ham, yovvoyi qobonlar misoli, Alloh taoloning magfiratidan
yiroqdirlar». Chunki «yomon, noraso e ’tiqod bilan qilingan ezgu ish —
sarob kabi, hech qanday foyda bermaydi. Riyo bor har qanday ishda
ziyoyosqdir».
Mutafakkiming fikricha, piri komil inson awalo, umrga behuda
berilmasdan aql bilan ish tutishi va noravo ishlardan o‘zini tiyishi,
mansab va boylikda o‘zidan past boigan kishilaming ko6nglini
og‘ritmasligi, doimo mol-davlat qoining kiri ekanligini unutmasdan
faqirlarga sadaqa qilishi, nasabfurushlik qilmasligi, takabburlik va
zo6ravonlikdan uzoq boiishi, xudbin, manman va hasadchi boimasligi
lozimligini ta^kidlaydi: «Har qanday mushkul ish aql egalari tomonidan
isloh qilinur, chunonchi, yeru kosk faqat o sz tegrasi qutblari atrofida
aylanarlar. Lovullab yonayotgan olovni suv o schirganidek, nodon
odamlardan chiqayotgan alangani oqil odamlar so sndiradilar. Seni
kasodga uchrashdan ogoh qiluvchi kishiga lutf bilan muomalada bo sl.
Qo srqma, zarari yo sq, ziyoni yo sq deb yupatuvchilardan uzoqroq bo sl.
Faqiru miskinlarga vojib sadaqalarni ado qilmagan boylarga
jahannamda Vayli nomli chuqur bordir. Hiylayu riyo bilan y ig slash va
ovoz chiqarib o 'qishdan savob hosil bo Slmas. Til bilan yetkazilgan
jarohat qilich bilan yetkazilgan jarohatdan og sirroqdir. Hayvonga
yaxshilik qilsang, sevinadi, hayvon sevinsa egasini tepadi. Baxilu
xasisning qo sli ochilmas, toki til bilan qattiq gapirmaguncha, tog sdagi
boyliklarni qazibbo Slmas toki temir bilan qattiq urilmaguncha. Qancha
odamlaru qavmlar borki, sizga ip kabi eshilib mulozamat qitadilar, lekin
ular payt poylab, fasod ham chiqarishga intiladilar. Agar senga
nisbatan o sz birodaring biror xiyonat qilsa, unga yaqinlashishdan
o szingni tiy, uning hiylasidan o szingni muhofaza etishga harakat qil.
Takabburlik hech bir kimsaning qadr-qimmati va ulugsvorligini ziyoda
qilmaydi, takabburlik-dovuldan boshqa narsa emas. Ilmli, m a’rifatli
odam takabburlik qilguvchi nodon kimsalarning burnini tuproqqa
to sldirur». Zeroki, o sqimishli «mard va oliyjanob kishining eng go szal
fazilatlaridan biri — o sz birodarining ayblarini bekitib, uning barcha
ishlarini bamisoli o szining ishlari o srnida ko srib, ish tutishdir». Bunday
barkamol inson halol va pok, insofli va diyonatli bo Slishi, o sz e ’tiqodiga
xilof harakatlar qilmasligi lozim: «Osz dining va sharafingni
293
saqlaydigan narsalarni qattiq tut, o ‘zing uchun qulayroq, yengilroq
bo‘lgan narsani olma, binoharin, mashaqqatiga yarasha savobi ham
bo‘ladi». Kishi o ‘z e 'tiqodiga sadoqatni halol mehnati, g ‘ayrati,
shijoati, gapi bilan ishining birligida namoyon qiladi, deydi: «Kimki
baxt-iqbolli, solih kishilarning etagidan tutsa. albatta, u murod-
maqsadiga etishar, xayru baraka topar. Kimki dengiz to ‘Iqinlarini
boshidan
kechirib
safar
qilmasa,
turli-tuman
tashvishlaru
mashaqqatlarning suvidan ichmasa, u haqiqiy rohatu farog‘atga
muyassar bo ‘la olmas. O ‘z va'dasida turmaydigan, turli vaj-karsonlar
ko ‘rsatuvchi kimsa mardva himmatli inson bo ‘la olmas».
Allomaning quyidagi hikmatli so‘zlarini har bir jamoa rahbari
hozirgi kunda qulog£iga qat’iy quyib olishi kerak, albatta: «Tog‘
cho ‘qqisiga chiqqan kishi undan yiqiluvidan ko ‘proq ogoh bo‘lib
turmog7 lozim. Haqiqat va adolat bilan to ‘g ‘ri siyosatyurgizmagan har
bir rahbarpirovardida qattiq azob-uqubat va baloga giriftor bo ‘lg ‘usi».
Az-Zamaxshariyning fikricha, «har qanday mushkul ish aql egalari
tufayli isloh qilinur, chunonchi, yeru ko ‘k faqat yer tegrasi qutblari
atrofida aylanur». Insonning o4z xatti-harakatida aql amriga qarab ish
tutishi, umuman aql-idrok va tafakkuming o6mi, ayniqsa, olimning ilmni
egallash, taiim-tarbiyaga oid fikrlarida yaqqol ko‘zga tashlanadi.
«Yoki ilmli bo‘l, yoki ilmga tayanib ish tutadigan bo‘l, loaqal ilmni
tinglab eshitadigan bo‘l, biroq to ‘rtinchisi bo ‘Ima, chunki kasodga
uchrab halok bo ‘lasan (juvonmarg bo ‘lasan)» - deydi az-Zamaxshariy.
Az-Zamaxshariy ilmning jamiyatda tutgan mini, barkamol va
komil insonlami tarbiyalashdagi ahamiyatini o‘sha davrda to‘g4ri
tushunib yetdi. Lekin ikkinchi tomondan, olimning ta’kidlashicha, ilgari
zamonlarda ilm-fan qadrlangan, olimlar «podshohlaridan o ‘z og‘irliklari
barobar oltin hadya olganlar», keyingi davrlarda ilmning qimmati
kamayib, modonlar olimlardan ortiq ko ‘riladigan bo ‘lib qoldi»} Az-
Zamaxshariy o‘z asarlarida nodonlik, johillik va savodsizlikni ayamay
qattiq tanqid qiladi, ulami insonning eng tuban illatlaridan, deb
hisoblaydi.
«Ilmli bo'lish bir haland toqqa chiqish kabi ko ‘p mashaqqatlidir,
lekin undan tushish osondir, johilligu nodonlik bulog ‘i chuqur chashma
misoli bo ‘Isa-da, biroq u ko ‘p qiyinchilig-u azoblarga giriftor qiladi.
1
Do'stlaringiz bilan baham: |
