Toshkent Moliya

Mandell-Flemlng modelf tovar va xizmatlar bozorfnf IS-LM modeliga qaraganda ko’proq tasvirlab beradi va sof export uchun yangi termin qo’shadi. Ayniqsa, tovarlar bozori quyidagi tenglama bilan ifodalanadi.

Y—C(Y-T) I(r) G NX(e).

'⁷ N. Gregory Mankiw. Macroeeonomics (7" edition). USA, 2009, p 340

Bu tenglama shuni bildiradfki, jami daromad Y iste’mol C, investftslya I, davlat xarajatlorl G va sof exportning NX yig’lndislga teng. Iste’mol sof daromadga (Y-T1 to’g’ri proporsianal, Investitslya folZ stavkaslga teskarl proporsianal. Sof export valyuta kursiga (el tengkarl bog’llQ. Oldlngiga o’xshab, biz valyuta kursini (el har bir milliy valyutaga to’g’ri keladigan xorijiy valyutalar miqdori sifatida bilamiz — misol uchun (e) 100 yena bir dollar bo’lishi mumkin. SIZ yana eslashlngiz mumkin ya’ni blZ 5 bobda sof exportni nomlnal valyuta kursiga qaraganda (milliy va xoriji valyutalar narxlarl) real valyuta kursiga bog’lagandfk tya“ni mamlakatdagl va xorljdagi tovarlarning o’zaro narxlorl).

Agar e nominal valyuta kursi bo’lsa, real valyuta kursl eP/P* ga teng, bu yerda P mahalliy narx darajasl vO P* xoriyiy narx darajasi. Mandell-Fleming modeli mamlakatdagi va jahon narxlari darajasi o’zgarmas degan farazga asoslanadi, shuning uchun real valyuta kursi va nominal valyuta kursi bir biriga to’g’ri proporsional. Bu degani, mahalliy valyutaning qadri oshsa, xoriyiy tovarlar mahalliy tovarlarga qaraganda arzonroq bo’ladi va bu eksportnl pasayiradl väl importni oshiradl. Yuqoridagl tovarlar bozori muvozanatining tovar va xizmatlarga va xarajatlarga ta’sir qiladigan ikkita moliyaviy o’zgaruvchlsi (fOlZ stavkasi va valyuta kursi) mavjud, ammo vazlyatnl ITltikammal capital OQliTli to’g’risidagi tahmindan foydalanib soddalashtirish mumkin. Demak, r — r*. quyidagi tenglama kelib chiqadi

Y — C — T) + / r*) G NX(e1.

Keling /S* tenglamasiga qaraylik. Biz bu tenglamani grafikda tasvirlashimiz mumkin, bunda gorizontal o’qda daromad, vertical o’qda valyuta kursi berilgan. Bu chlziq 12-1 rasmnlng (c1 panelida ko’rsatilgan.
/S* egri chizig’l pastga qaragan chunki yuqoriroq valyuta kursi sof eksportni kamaytiradl, bu esa o’z navbatida jaml daromadlarni pasaytiradi. Bunlng qanday ishlashini ko’rish maqsadida, 14-1 rasmning boshqa panellarl sof eksport va keyns xochl bilan birga olib boriladi IS egri chlzig’int keltirib chiqarish uchun. (a) panel, valyuta kursidagi e dan ez ga ko’tarilish sof eksportni NX(e ) dan NX(e z1 ga pasaytiradl. (b) panel, sof eksportdagi kamayish rejalashtirllgan xarajatlar grafigini pastga ko’chiradi va bu daromadni Y dan Yz ga kamaytlradi. /S* egri chizig’i valyuta kursi (el va daromad (Y1 o’rtasidagi bog’liqliknl umumiylashtfradi.

Pul bozori va LM°egri chizig'i

Mandell-Fleming modeli IS-LM modelidan tanlsh bo’lgan pul bozori

teng/amffsff7f kO’rsatib beradl.

UP — L(r, Y).

IS egri chizig'i. IS egri chizig'i sof eksport va Keyns xochidan kelib chiqqan. (a) panel sof-exportni ^{ko'rsatadi. Valyuta kursining e}d ^{dan e}2 ^{gacha ko'tarilishi sof eksportni NX(e}d) ^{dan NX(e}2t ^ga pasaytiradi. (b) panel keyns xochini korsatadi. sof ^{eksport NX(e}n) ^{dan NX(e,) ga pasayishi} rejalashtirilgan xarajatlarni pastga ko'chiradi va daromadni +1 dan Yt ga pasaytiradi. (c) panel IS egri chizig'ining valyuta kursi va daromadni umumlashtirishini ko'rsatadi. Valyuta kursi qancha katta bo'Isa, daromad darajasi shuncha kam bo'Iadi.
Xarajat

4 ... va daromadn

(B) Keynes xochi

3...qaysiki Haqiqiy xarajat rejalashtirilga

n xarajatlarni


Rejalashtirilgan

xarajat
4S°

W Daromad, ishlab chiqarish hajmi.

Bu tenglik real pul taklifi ÖP talabga L(r, Y) tengligini ko’rsatadi. Real pulga talab foiz stavkasiga teskari bog’liq va daromadga to’g’ri bog’liq. Pul taklifi M egzogen o’zgaruvchi hisoblanadi va Markaziy bank tomonidan boshqariladi. Mandell-Fleming modeli qisqa muddatli tebranishlarni tahlil qilish uchun yaratilganligi, P narx darajasi tashqi belgilangan deb faraz qilinadi. Yana bir bor, mahalliy foiz stavkasi bilan jahon foiz stavkasiga teng degan farazlarni keltiramiz. Shuning uchun r — r* ga teng.

WP — Lar*, Y).
LM tenglamasini ko’raylik. Biz buni grafıkda ifodalashimiz mumkin, 14-2 rasm (b) paneli. LM egri chizig’i vertical chunki valyuta kursi LM tenglamasiga kirmaydi. Jahon foiz stavkasi berilgan, LM tenglamasi yalpi daromadni belgilaydi. 14-2 rasm LM egri chizig’i qanday qilib jahon foiz stavkasidan kelib chiqqani va LM egri chizig’i qanday qilib foiz stavksi va daromadni bir biriga bog’lashini ko’rsatadi.

Qismlarni birlashtirish.Mandell-Fleming modeliga ko’ra, mukalTlm6ll COplf6ll

oqimiga ega kichik ochiq iqtlsodiyot lkkita tenglama bilan tasvirlanishi mumkin.
Y — C — T) + / r*2 + G + NX(e) /S*,
LM*.
Blrinchl tenglama tovarlar bozorldagi muvozanatni ko’rsatadi, ikkinchlsi pul bozoridagi muvozanatni ko’rsatadi.

Foiz stavkasi, r

2 va jahon

foiz stavkasi "”

Valyuta kursi, e

1. 
   LM egri chizig'i
   

Daromad YaIM, Y

2. 
   LM egri chizig'i
   

LM egri chizig'i. (a) paneli standart LM egri chizig'i (M/P = L(r, Y) tenglamasi orqali ifodalangan) dunyo foiz stavkasi ko'rsatayotgan gorizantal chiziq bilan birga ko'rsatadi. Bu ikki chiziqning kesishmasi daromad darajasini belgilab beradi. Shuning uchun, (b) panel ko'rsatganidek LM egri chizig'i vertikaldir.

Daromad YaIM, Y

Egzogen o’zgaruvchilar bular fiscal slyosat G va T, monetar sf ylsat M, narx daTajaSf P, jahon foiZ stavkasf r*. Endogen o’zgaruvchilar daromad Y va valyuta ktlrsl e.

14-3 rasm shh lkkita bog’liqliknl ko’rsatadi. IQtfsodiyot uchun muvozanat nuqtasi IS chizig’I va LM egri chizig’i keslshgan joydir. Bu kesishgan joy ham tovarlar bozori ham pul bOZOrldagi muvozanat ta’minlangandagi daromad darajasi va valyuta kursinl ko’rsatadi. Mandell-Fleming modelidan blz yalpi daromad Y va valyuta kursining e siyosiy o’zgarishlarga qanday javob berishlnl ko’rsatish uchun foydalan6lWlZ.

Valyuta kursi, e

MUNDELL-FLEMING modeli.

Mundell-Fleming modelining bu grafigi tovarlar bozori muvozanat holati IS va put bozori muvozanat holati LM ni chizib beradi. Ikkala chiziq ham foiz stavkani dunyo foiz stavkasi darajasida o'zgarmas qilib chizilgan. Bu ikkata chiziqning kesishmasi tovarlar va pul bozoridagi muvozanatni ta’minlavrliean rlarnmarl rlaraiasi

Daromad, YaIM Y

3. Qayd etilgan valyuta kursi sharoitida pul-kredit va fıskal siyosat.

Oldingi savolda ta'kidlaganimizdek qayd qilingan valyuta kursi sharaoitida monetar siyosat ko’proq ichki balans muammosi bilan aloqador bo’ladi. Keltirilgan fıkrlarni izohlab berish uchun quyidagi gepotetik misolni ko’rib chiqamiz.

Mamlakatning barcha tijorat banklari va Markaziy bankni barcha xorijiy aktivlar va passivlar to’plangan yagona bank deb tasavvur qilamiz. Pul taklifi esa naqd pul va depozitlardan iborat deb qaraymiz. Bunday gepotetik bankning passivida pul taklifining barcha komponentlari ( odatda ^M₂agregati), aktivida esa bank tizimining sof xorijiy aktivlari (aktivlar-passivlar, ya'ni xorijliklarning ularga bo'lgan barcha talablari so’ndirilgandan so’ng mamlakat ega bo'1adigan aktivlar) va sof ichki aktivlar ( yoki hukumatga, firmalarga va uy xo’jaliklariga sof ichki kreditlar) jamlangan bo'1adi.

Sof xorijiy aktivlar mamlakatning valyuta zahiralariga mos keladi. Bunday holatda aktivlar va pasivlarning tengligi shartini ^M=R_es +DS ko’rinishida yozishimiz mumkin. Bu tenglik pul taklifi ( bank tizimining majburiyati) valyuta

rezervlari ( sof xorijiy aktivlar) va bank tizimining ichki kreditlari yig'indisiga tengligini anglatadi. Demak, pul taklifi ham ichki, ham tashqi omillarga bog'liq .

Pul taklifining o'zgarishini fiM' ^Res _“ DS ko'rinishida tasvirlash

mumkin. Bu erd£t ^ÖR_est ’lOv balansining taqchilligi yoki ortiqchaligiga mos keladi. Tashqi balansni tiklash, o'z navbatida valyuta kursini saqlab turish zaruriyati xorijiy aktivlarni sotish va sotib olishni talab qiladi. Bu esa valyutarezervlarining ko'payishi yoki kama yishini keltirib chiqaradi. Lekin, rezervlarni sotish barobarida Markaziy Bank muomaladagi pulning bir qismini chiqarib oladi. Rezervlarni sotib olish bilan esa pul taklifi hajmini ko’paytiradi. Shunday qilib, qayd qilingan valyuta kursi sharoitida M endogen o’zgaruvchi bo'lib, to’lov balansining yuzaga keladigan taqchilligi yoki ortiqchaligiga ( ya'ni almashinuv keursini pasaytirish yoki ko’tarish borasidagi harakatlarga) bog'liq bo'ladi. Bunday sharoitda iqtisodiyotni rivojlantirish prognozlari tuzilayotganda pulga talab iqtisodiy o’sish va inflyatsiyaning maqsadli (rejadagi) ko'rsatkich1aridan kelib chiqib aniqlanadi. Pul taklifi esa sof xorijiy aktivlar va ichki kreditlar hajmiga bog'langan holda aniqlanadi. Sof xorijiy aktivlvr to’lov balansini tuzish prognozlaridan kelib chiqib aniqlanadi. Ichki kreditlar hajmi esa qoldiq printsipipida aniqlanadi hamda hukumat va xususiy sektor o'rtasida taqsimlanadi. Xususiy sektorga ichki kreditlar miqdorini o’zgartirish uchun pul-kredit siyosatining uchala usuli ham qo’llaniladi.

Markaziy Bank to’lov balansining iqtisodiyotdagi pul taklifiga ta'sirini valyuta rezervlari o’zgarishini sterillash orqali neytrallashtirishi mumkin. Masalan, (to'lov balansi taqchilligini yoki almashinuv kursi pasayishini bartaraf qilish maqsadlarida foydalanilishi natijasida) rezervlar qisqarganida Markaziy Bank ichki aktivlarni pul taklifi hajmi o’zgarmasligini ta'minlaydigan darajada ko'paytirishi mumkin.

Ya'ni : ^M'JR_es“^JDS

Bunda u ochiq bozordagi operatsiyalar yoki pul-kredit siyosatining boshqa vositalaridan foydalanadi.

Ammo sterillash imkoniyatlari cheklangan. Agar to'1ov balansining taqchilligi uzoq vaqt saqlanib qolsa, uni bartaraf qilishga intilish valyuta rezervlarini tugab qolishiga olib kelishi mumkin. Bunday holatda, mamlakat, almashinuv kursining pasayish tendentsiyasini bartaraf qilish hamda pulning xorijga oqib ketishini tugatish uchun yoki qayd etilgan kursdan voz kechishi, yoki pul massasining qisqarishiga yo'l qo’yib berishga majbur bo'ladi. To'lov balansining barqaror ijobiy qoldig'i sharoitida rezervlar hajmi shunchalik ko'p bo'lishi mumkinki, ichki kredit nolga teng bo’lib qoladi. Bu esa amalda mumkin bo'lmagan holatdir ( banklar ichki kreditlarni kamaytirmasligi, balki nobank sektoridan pul qarz olishi zarur bo'1adi).

Demak, hattoki sterillash ham pul masssasini to’lov balansi ta'siridan himoya qila olmaydi. Bu esa pul-kredit siyosatining ichki balansga ta'sirini keskin cheklab qo’yadi.

Qayd qilingan valyuta kursi sharoitida byudjet-soliq siyosatining samaradorligi kapitalning mobilligiga to’g'ridan-to’g'ri bog'liq.. Davlat xarajatlarining ko'payishi foiz stavkasining o’sishini keltirib chiqaradi ( fond bozorida qarzga mablag’ olib, davlat xususiy sektor foydalanadigan pul massasini kamaytiradi) Bu esa o'z navbatida xorijdan kapital oqib kelishini rag'batlantirapdi. Kapitalning yuqori mobilligi sharoitida davlat xarajatlarining ko'payishi bilan bog'liq savdo balansi taqchilligi kapital harakati schyotining musbat (ijobiy) qoldig'i bilan amalda qoplanadi. Markaziy Bank esa yuzaga kelgan almashinuv kursining o’sish tendentsiyasini bartaraf qilish uchun xorijiy valyutani sotib olish va muomalaga milliy valyutani ko'p miqdorda chiqarishga, bu bilan esa pul taklifini oshirishga majbur bo’ladi. Bu tadbir (davlat xarajatlarining o’sishi bilan birgaldikda) daromadlarning kengayishi uchun qo'shimcha rag'bat yaratadi.

Shunday qilib, qayd qilingan valyuta kursi sharoitida byudjet-soliq siyosati pul-kredit siyosatidan farli ravishda daromad darajasiga, o'z navbatida ichki muvozanatga muvaffaqiyatli ta'sir ko'rsata oldadi. Tasir darajasi kapitalning mobilligi o'sishi bilan ortib boradi.

4.