Toshkent moliya instituti zulxumor toirovna abdalova zulxumor nazarovna tojiyeva

4.  Fermer xojaliklari geografiyasi
0 ‘zbekistonda  b o zo r  m unosabatlarini  rivojlantirish  sha- 
ro itid a  ferm er  x o ‘jaliklarining  tashkil  topishi  agrar  islohot- 
larning  asosiy  m azm un in i  tashkil  etdi.  F erm er  x o ‘jaligining 
boshqa jam o a,  shirkat  yoki  hissadorlik  kabi  yirik  x o ‘jaliklardan 
asosiy  farqi  va  ustunlik  to m o n i  ferm erning  ishlab  chiqarish 
vositalari  bilan  bevosita  birgalikda,  y a ’ni  m ulk  va  m e h n at 
natijalarini  ta sarru f  etish  b o ‘yicha  m asalalarni  m ustaqil  hal 
etishida  b o ‘lib,  uning  iqtisodiy  negizini  ishlab  chiqarish 
vositalariga  (yer  b u n d a n   m ustasno)  va  o ‘z  m ehn ati  natijalariga 
m ulkiy  egalik  tashkil  etadi.  F erm er  x o ‘jaligida  tadbirkorlik 
erkinligi,  oila  h am da  shaxsning  o ‘z  m oddiy  farovonligi  y o ’lida 
m e h n at  qilishiga  tayanish  m u h im   o ‘rin  tutadi.  R espublikada 
ferm er  xo‘jaliklarini  tashkil  etilishi  bo sqichm a-bo sq ich   va 
izchillik  bilan  am alga  oshirilm oqda.
0 ‘zbekiston  Rcspublikasida  01.01.2011  y.  m a ’lum otlari 
b o ‘yicha  jam i  71981  ta  ferm er  x o ‘jaliklari  qayd  etilgan. 
F e rm e r  x o ‘jaliklarining 
m iqdoriga 
k o ‘ra 
S am arqand  va 
F arg ‘o n a   viloyatlari  yetakchilik  qilishadi.  Bu  h ud udlarn ing   h ar 
biriga  m am lakatim izdagi  ja m i  ferm er  xo‘jaliklarining  12,1  - 
10,7  foizi  to ‘g ‘ri  keladi.  Q ashqadaryo  va  N am an g an   viloyatlari 
h am   ushbu  xo‘jalik   soniga  k o ‘ra  oldingi  o ‘rin lam i  egallaydi. 
F e rm e r  x o ‘jalildari  soni  1991-yildan  2007-yilgacha  m uttasil 
ortib  borgan.  M asalan,  2000-yilda  ferm er  xo‘jaliklari  soni  43,7 
m ingtani  tashkil  etgan  b o ‘lsa,  2007-yilda  esa  u n in g   soni  5 
m artaga  yaqin  k o ‘paydi,  y a ’ni  217,1  m ingtaga  etdi.  Biroq, 
keyingi  2007-  2010-yillarda  ferm er  xo‘jaliklari  soni  3  m artaga 
kam aydi. 
Bunga  0 ‘zbekiston  Respublikasi  P rezidentining
2008-yil 
6-oktabrdagi 
F -3 077-sonli 
« F erm er 
x o ‘jaliklari
153

---

faoliyatini  yuritishda  yer  uchastkalari  m iqd orini  m aqbullash- 
tirish  (optim allashtirish)  choralarini  k o ‘rish  yuzasidan  taklillar 
isWab  ch iqish  b o ‘yicha  maxsus  kom issiya  tashkil  etish 
t o ‘g ‘risida»gi  farm oyishi  tufayli  b ir  ferm er  xo‘jaligiga  to ‘g ‘ri 
keladigan  yer  m aydoni  2  baravarga  (27  gektardan  56  gektarga) 
kengaytirilganligi  sababdir.
H ozirda  o ‘rtach a  bir  ferm er  x o ‘jaligiga  to ‘g‘ri  keladigan 
yer  m aydoni  k o ‘rilayotgan  davrda  4  baravarga  hV paygan 
holda,  2010-yilda  80  gektardan  oshib  ketdi.
Bu  esa  o ‘rtac h a  bir  ferm er  xo‘jaligi  a ’zosiga  to ‘g bri 
keladigan  yer  m aydonining  2007-2010  yillarda  169.2  foizga 
o bsishiga  olib  keldi.  2000-2010  yillar  davom ida  respublika 
ferm er  xo‘jaliklariga  biriktirilgan  ekin  m aydonlari  6,5  m artaga 
k o ‘paydi.
F erm er  x o ‘jaliklariga  biriktirilgan  yer  m aydoni  Buxoro, 
Q ashqadaryo,  Surxondaryo,  Q oraqalpog‘iston  Respublikasida 
nisbatan  katta.  M azkur  hududlardagi  ferm er  xo‘jaliklariga 
o ‘rtach a  10  gektardan  ko‘p  yer  tegishlidir.  Ayni  paytda, 
A ndijon,  X orazm ,  Sirdaryo  h am da  N av oiy  viloyatlarida  bu 
k o ^ a tk ic h la r   n isbatan  past.
0 ‘zbekistonda  2010  yil  m a'lu m o tig a  k o ‘ra,  jam i  ferm er 
x o jalik lari  5826,8  m ing  gektar  yer  m aydonida  ish  olib 
borishm oqda.
M azkur 
ferm er 
x ojalik larin in g  
optim allashtirilishi 
natijasida  ularda  ishlayotgan  ishchilar  m iqdori  kam aydi. 
Bugungi  kun da  respublikada  o ‘rtach a  h ar  bir  ferm erga  18,5 
nafar 
ishchi-xodim  
to ‘g ‘ri 
kelgan 
holda, 
ja m i 
ferm er 
x o jalig id a  ishlayotganlar  1500  ga  yaqin  b o ‘lib,  u lam in g  soni 
k o ‘rilayotgan  yillarda  kam ayib  borm oqda.  M asalan.  2008-yilda 
—  1754,0  m ing  kishi  ferm er  x o jalig id a  ishlagan  b o js a ,  bu 
k o ‘rsatkich  2010-yilda  -   1330,5  m ing  kishiga  teng  b o ‘ldi.
R espublika 
ferm er 
x o jalik larid a 
ishlab 
chiqarilgan 
m ahsulot  hajm i  ja m i  qishloq  x o jalig i  va  d eh q o n   x ojalik larig a 
nisbatan  ja d al  k o ‘payib  borm oqda.  Ju m ladan ,  yalpi  qishloq 
x o ja lik   m ahsulotlarini  yetishtirishda  ferm er  x o ja lik larin in g  
ulushi  2000-2010-yillarda  35  foizgacha  k o ‘tarildi.  Ayni  vaqtda, 
ushbu  ko‘rsatkich  Sirdaryo  viloyatida  43,1  %,  Q ashqadaryoda 
41,9  %,  Q oraqalpog'iston  R espublikasida-40,2  %  ga  teng
154

---

b o ‘lgan  b o ‘lsa.  aksincha,  N avoiy,  Buxoro  va  N am an g an  
viloyatlarida  uning  darajasi  u m um m am lakat  k o ‘rsatkichidan 
biroz  past.
M azkur  x o ‘jaliklarining  qishloq  x o ‘jaligidagi  tarm o q lar 
tarkibidagi  о ‘m i  k o 'p ro q   dehq onchilikda  k o ‘rinad i,  c h o r­
vachilik  m ahsulotlarini  yetishtirishda  esa  aksincha,  dehq on  
x o ‘jaliklari  faol  ishtirok  etishadi.  M asalan,  2005-yilda  ferm er 
x o ‘jaliklari  jam i  d eh qo nch ilik   m ahsulotlarining  41,6  foizini 
yetkazib  bergan  b o ‘lsa,  2010  yilda  bu  k o ‘rsatkich  60  foizga 
teng  b o ‘ldi.
F erm er  x o ja lik la ri  geografiyasida  joy lam in g  relyefi  (yer 
usti  tuzilishi),  yer  resurslari  bilan  ta'm inlanganligi,  agroiqlim iy 
resurslar 
(nam lik, 
harorat, 
tu proq), 
geografik 
o ‘m i, 
geoekologik  vaziyati,  qishloq  x o ja lig in in g   tarm o q lar  tarkibi  va 
ixtisoslashuvidan  kelib  chiqq an   holda  m a lu m   tafovutlar 
kuzatiladi.