Toshkent moliya instituti zulxumor toirovna abdalova zulxumor nazarovna tojiyeva

I  bob.  IQ T ISO D IY   GEOGRAFIYA  FANINING   OBYEKTI, 
PR E D M E T I,  M AQSADI  VA  VAZIFALARI
1.1.  * Iqtisodiy  geografiya»  fanining  obyekti,  predmeti, 
mazmuni,  maqsadi  va  vazifalari
Reja:
1.  Iqtisodiy geografiya fanining vujudga  kelishi
2.  Fanning tadqiqot obyekti va predmeti
3.  Fanning tadqiqot metodlari
4.  Iqtisodiy geografiyaning fanlar tizimidagi roli
7.  Iqtisodiy geografiya fanining  vujudga  kelishi
G eografiya  fanining  rivojlanishi  qadim gi  A ntik  davrida 
m am lakatlar  o ‘rtasida  h ud ud iy   (geografik)  m e h n at  taqsim oti, 
y a ’ni  h ar  b ir  hu du d n in g   o ‘ziga  xos  tabiiy  sharoiti  va  resurslari, 
iqtisodiy  geografik  o ‘rni,  xalqlarning  urf-od atlari  va  a n ’anlari 
asosida  m a ’lu m   bir  tov arlam i  ishlab  chiqarish  va  xizm atlar 
ko‘rsatishga  ixtisoslashishi  va  ular  o ‘rtasida  tovar  ayirboshlash 
jarayonining  shakllanishi  davriga  borib  taqaladi.
M am lakatlar  o ‘rtasida  hud ud iy   m e h n at  taqsim otining 
shakllanishi  geografiya  fanlari  tizim ida  dastlab  iqtisodiy- 
geografik  tad q iq o tlam i  vujudga  kelishiga  olib  keladi.  Q adim gi 
yun on   olim i  S trabon  o ‘zining  o ‘n   etti  tom lik  «Geografiya», 
deb  nom langan  asarida,  aholining  hududiy joylashuvi,  m a m la ­
katlar  va  h ud u d lar  o ‘rtasidagi  tov ar  ishlab  chiqarish  va  savdo- 
sotiq  aloqalarini  yoritadi.
O brta  asrlarda, ja h o n   m am lakatlarida  natural  x o ‘jalik   hukm  
surgan  davrda,  antik   davrda  olib  borilgan  iqtisodiy  geografik 
izlanishlar  bir  oz  sustlashadi.  M a ’lum ki,  Buyuk  G eografik 
kashfiyotlar  xalqaro  savdo  va  ilk  kapitalistik  m unosabatlarning

---

rivojlanishiga  olib  keladi.  Bu  davrda  hu du diy  m eh n at  ta q ­
sim otining  chuqurlashishi  va  ja h o n   x o ‘jaligining  shakllanishi, 
o ‘z  navbatida,  iqtisodiy  geografiya  fanining  rivojlanishini  talab 
etadi.  M am lak atlar  va  ularning  h u d u d iy   birliklari  haqidagi 
iqtisodiy  geografik  tavsif g ‘arbiy  yevropalik  olim lam in g  asarla- 
rida  o ‘sha  davrlarda  ju d a   ch u q u r  talqin  etilgan.  Ayniqsa,  ilk 
geografik  bilim lam ing  nazariy  jihatlari,  m am lakatning  rivoj- 
lanishida  alohida  aham iyatga  ega  boNgan  iqtisodiy-geografik 
o ‘rin ,  yerning  ustki  tuzilishi,  aholining  tarkibi,  shaharlar, 
siyosiy  tu zu m   m asalalariga  qaratilgan.
Bozor  iqtisodiyoti  m unosabatlarining  kirib  kelishi  ishlab 
chiqarish  jarayo nini  rivojlanishiga  olib  keladi.  Ishlab  chiqarish 
kuchlarini  rivojlantirish  va  u n i  joylashtirish  m am lakat  h u d u d - 
lari  to ‘g‘risida  m a ’lum   bilim larni  va  m a’lum o tlarn i  to ‘plashni 
talab  etadi.  B inobarin,  ishlab  chiqarish  korxonalarini  sam arali 
va  oq ilo na joylashtirishda  h udu d n in g   x o ‘jalik jih a td a n   o ‘zlash- 
tirilganlik  darajasini,  u ning  tabiiy,  dem ografik,  m od diy  sh art- 
sharoitlarini  va  im koniyatlarini  o ‘rganish  ehtiyoji  iqtisodiy 
geografiya  fanining  geografiya  fanidan  ajralib  chiqishiga  va 
alohida  m ustaqil  fan  sifatida  rivojlanishiga  olib  keldi.  Agar 
«Tabiiy  geografiya»  fani  geografik  qobiqda  kechayotgan  tabiiy 
jarayonlarni  va  hodisalam i  o ‘rgansa,  «Iqtisodiy  geografiya»  fa­
ni  esa  ishlab  chiqarishni,  xususan,  ishlab  chiqarish  kuchlarini 
hududiy  rivojlanish  xususiyatlarini  va  q onuniyatlarini  tadq iq 
etadi.
«Iqtisodiy  geografiya»  atam asini  fanga  dastlab  m s  olim i 
M .V.  L om onosov  to m o n id an   1760-yillarda  kiritiladi  va  keyin- 
chalik  b u tu n   d unyoda  e ’tiro f etiladi.  O lim ning  asosiy g ‘oyasida 
e ’tibor, 
iqtisodiyotni 
rivojlanishida 
m am lakatni 
iqtisodiy 
geografik  nuqtai  n azard an   tad q iq   qilish  g‘oyat  m uhim   va 
zarurligiga  qaratiladi,  Shuningdek,  hudu dlarning   xo‘jaligini 
o ‘rganganda  davriylik  jih a td a n   o 'rg an ish   va  tabiiy  resurslam i 
o ‘zlashtirish  m asalalariga  alohida  e ’tib o r beradi.
G ‘arbiy  Y evropa  m am lakatlarida  X Y H I  asm ing  yarm ida 
iqtisodiy  geografiya  fanining  ilm iy  m aktablari  G erm aniya, 
F ransiya,  Buyuk  B ritaniyada  shakllanadi  va  rivojlanadi.  Bu 
bejiz  em as.  albatta,  chunki  bu  m am lakatlarda  fan -texnika 
sohasining  taraqqiy  etishi,  sanoat  inqilobining  ro ‘y   berish  va

---

dastlab  b o zo r  iqtisodiyoti  m u no sabatlarini  shakllanishi  ishlab 
chiqarishni  va  buning  natijasida,  m am lakat  hu du dlari  to ‘g‘ri- 
sidagi  iqtisodiy  bilim larni  rivojlanishiga  olib  keladi.
0 ‘sha  davrlarda  iqtisodiy  geografiya  faniga  nem is  olim lari 
A .G um bold,  K .R itter.  I.T yunen,  K .I.  A rsenev ju d a   katta  hissa 
q o ‘shishgan.  Iqtisodiy  geografiya  fanini  sobiq  Ittifo q  davrida 
rivojlanishiga  oldingi  asrning  20-yillarida  am alga  oshirilgan 
b u tu n   m am lakatni  elektrlashtirishga  qaratilgan  dasturni  am alga 
oshirilishi  bilan  bog‘liq  b o ‘lgan.  Bu  rejaga  m uvofiq,  iqtiso­
diyotni  k o ‘tarish   nu qtai  nazaridan,  hududlardagi  m ahalliy 
yoqilgri  resurslari  asosida  yirik  elektrostansiyalarni  qurish  va 
ularning  negizida  m etallurgiya,  m ashinasozlik,  kim yo  sanoati 
tarm oqlarini  shakllantirishga  qaratilgan  edi.  Bu  rejaning  asosiy 
m aqsadi,  m am lakat  hud ud larid a  katta  aham iyatga  ega  b o ‘lgan 
og‘ir  sanoat  tarm oqlarini  joylashtirish  va  rivojlantirish  b o ‘lib, 
buning  natijasida,  yirik  tran sp ort  m agistral  y o ‘llarini  tashkil 
etish   h am   e'tib org a  olingan.
M azk ur  rejani  am alga  oshirish,  o ‘z  navbatida,  m am lakat 
hu dudlarining  tabiiy  resurslari  va  sharoitlarini,  iqtisodiy  geog­
rafik  o ‘m in i,  aholi  va  m eh n at  resurslarini,  h ud ud iy   ixtisosla- 
shish  va  boshqa  im koniyat  va  sh aro itlam i  m ajm uali  o ‘rga- 
nish ni  talab  etadi.  O qibatda,  iqtisodiy  geografik  tad qiq otlam i 
olib  borish   zaruriyatini  yuzaga  keltiradi.  Iqtisodiy  geografik 
tadqiqotlarning  asosiy  ilm iy  y o ‘nalishlarida,  m am lakat  iqtiso- 
diyotini ja d al  su r’atlarda  rivojlantirish  va  sanoatlashtirish  m aq ­
sadida  iqtisodiy  rayonlashtirish  va  yangi  hududiy  ishlab 
chiqarish  m ajm ualarni  tashkil  etishning  nazariy  m asalalarini 
yaratishga  katta  e ’tib o r  qaratiladi. 
U shbu  reja  asosida, 
0 ‘zbekiston  Respublikasidagi  ilk  yirik  gidroelektrostansiya- 
larining  kaskadi  C hirch iq -B ozsu  gidroelektroenergiya  kaskadi 
quriladi  va  T oshkent  viloyatida  elektroenergetika,  m etallurgiya 
va  kim yo  m ashinasozlik  korxonalari  tashkil  topadi.  Shu  davrda 
iqtisodiy  geografiya  fanining  rivojlanishiga  G .M .K ijijanovskiy, 
LG .A leksandrov,  Y u.G .S aushkin,  N .N .B aransk iylar  va  qator 
olim lar  katta  hissa  q o ‘shadi  va  u lar  o ‘zlarining  ilm iy 
m aktablarini  yaratishadi.
Iqtisodiy  geografiya  fanini  0 ‘zbekistonda  rivojlanishi  XX 
asm ing  birinchi  yarm iga  to ‘g ‘ri  keladi,  1906-yillarda  T urkiston

---

geografiya  jam iyati  tashkil  topadi,  iqtisodiy  va  ijtim oiy 
geografiyaning  tarkibiy  qism lari  b o ‘lgan  siyosiy  va  aholi 
geografiya  fanlarining  tarm oqlari  rivojlanadi.  X alq  x o ‘jaligini 
sanoatlashtirish, 
m ineral 
xom ashyo, 
yer-suv 
resurslarini 
o ‘zlashtirish,  tran sp o rt  m agistrallarini  qurish,  sh ah ar  aholi 
pu nk tlarini  yaratilishi  m am lakatning  h ud ud iy   xususiyatlarini 
va  im koniyatlarini  rivojlantirishni  talab  etad i  va  iqtisodiy 
geografiya  fan ini  0 ‘zbekistonda  keng  qam rovli  rivojlanishiga 
olib  keladi.
0 ‘zbekistonda  iqtisodiy  geografiya  fanini  rivojlanishida 
M .B ehbudiy,  V .M .C h etirkin,  G .M .C herdan sev ,  K .I.L apkin, 
N .G .S ap e n k o ,  N .V .S m irnov,  Z .M .A kram ov,  M .K .Q oraxonov, 
A .S.Soliev  va  boshqa  olim larning  xizm atlari  katta  b o ‘lgan.