Toshkent moliya instituti zulxumor toirovna abdalova zulxumor nazarovna tojiyeva

Dunyo  aholisining  yosh  tarkibi.  1970-2012  yillarda, 
foiz  hisobida
M intaqalar
1970 41
1985  yil
2012  yil
0-14
15-
64
65  va 
undan 
yuqori
0-14
15-
64
65  va 
undan 
yuqori
0
-
14
15-
64
65  va 
undan 
yuqori
Dunyo
bo'yicha
36.6
57.9
5.5
33.7
60.6
5.7
26
66
8
Yevropa
24.9
63.7
11.4
20.9
66.7
12.4
16
68
16
Osiyo
38.9
57.0
4.1
35.0
60.6
4.4
25
68
7
Afrika
44.1
53.0
2.9
45.4
51.5
3.1
41
56
3
Amerika
36.4
57.2
6.4
31.6
61.2
7.2
25
66
9
Okeaniya
32.2
60.5
7.3
28.6
63.3
8.1
24
65
11
O'zbekiston 45.0 49.2
5.8
40.8 52.8
6.4
29
67
4
Manba: Population  Reference  Bureau.  2012  World Population  Data  Sheet.
A holi  jinsiy  tarkibiga  k o ‘ra  h am   farqlanadi,  XX  asm ing 
90-yillarida  erkaklar  soni  ayollar  son idan  k o ‘p  b o ‘ldi.  Bu 
ayniqsa,  0-14  yoshgacha  b o ‘lgan  o ‘sm irlarda  yaqqol  kuzatildi. 
U shbu  yoshdagilarda,  h a r  m ingta  ayolga  1041  erkak  to ‘g‘ri 
keldi.  40-45  yoshdagilarda  deyarli  teng,  60  yoshdagilarda 
ayollar  soni  erkaklarga  nisbatan  k o ‘p.  D uny od a  davlatlar 
aholisi  jinsiy  tarkibi  b o ‘yicha  quyidagicha  b o'lin adi:  erkak  va 
ayollar  soni  teng  davlatlar  (K o 'p g in a 
L otin  A m erikasi 
davlatlari,  A frika);  ayollar  soni  erkaklarga  n isbatan  k o ‘p 
b o 'lg an   davlatlar  (Evropa  davlatlari,  A Q S H ,  K anada);  erkaklar
46

---

soni 
k o ‘p 
b o ‘lgan 
davlatlar 
(O siyo—X itoy, 
H in diston , 
Afg‘on istan,  Singapur,  Bangladesh  va  boshqalar).
Y er  shari  aholisining  jinsiy  tarkibi  deyarli  teng.  M asalan, 
sobiq  SSSR.  xorijiy  Y evropa  davlatlarida  istiqom at  etuvchi 
aholining  jinsiy  tarkibida  ayollar  soni  ustunligi  seziladi.  B M T  
m a ’lum otlarga  qaraganda.  bu  hud ud  davlatlarida  h ar  1000  ta 
ayolga  1009  ta  erkak  to ‘g‘ri  kelgan.  Lekin  dunyodagi  barcha 
m am lakatlarda  ham   ayollar  va  erkaklar  m utanosibligi  bir  xil 
em as.  Janubiy  m am lakatlar  hisoblanm ish  Osiyo  va  A frika 
davlatlarida  erkaklar  salm og‘i  ayollarga  nisbatan  b ir  m u n ch a 
k o ‘p .  M asalan,  Osiyo  qit'asidagi  aholi  tarkibida  erkaklar 
ayollarga  qaraganda  ancha  ortiqdir.  Statistik  m a'lu m o tlam in g  
k o ‘rsatishicha,  1985-yilda  Osiyoda  erkaklar  ayollarga  nisbatan 
58  m ln   ko‘p  edi.  B unday  hoi  O keaniyada  h a m   kuzatiladi. 
E rkaklam ing  salm og‘i  yuqori  b o ‘lgan  rivojlanayotgan  davlatlar 
va  Osiyo  q it’asida  ayollar  o ‘rtasida  o ‘lim   k o ‘p  kuzatiladi. 
A yniqsa,  O siyodagi  davlatlarda  erkaklar  salm og‘i  ayollarga 
n isbatan  an ch a  yuqori  b o ‘lib,  h ar  1000  ta  ayolga  1041  nafar 
erkak  to ‘g ‘ri  keladi.  erkaklar  va  ayollar  o ‘rtasidagi  geografik 
farqlar,  asosan. 
aholining  yosh-tarkibi  b ilan   b o g ‘langan. 
B olalar  va  ayollar  salm og‘i  q anchalik  k o ‘p  b o ‘lsa,  jinslar 
nisbatining  o ‘rtach a  k o ‘rsatkichi  m e ’yor  holatga  yaqinlashadi, 
b a 'z i  h ududlarda  bunga  aholining  m exanik  harakati  h a m   o ‘z 
ta ’sirini  koT satadi.  D unyo  aholisining  b arq aro r  rivojlanishida 
nafaqat  uning  yosh-jins  tarkibi,  balki  aholining  milliy  tarkibi 
h am   m u h im   aham iyat  kasb  etadi.  Shuningdek,  m eh n at  m ala- 
kasidagi,  xo‘jalik  yuritish  shakllari  va  aholi  m anzilgohlarining 
joylashuvidagi  m u h im   h ududiy  tafovutlar  m illatlam ing  m oddiy 
va  m a ’naviy  m adaniyati  bilan  ch am barchas  bog‘liq.
Ju m ladan . 
kishilarning 
um um iylik-»etnos», 
ijtim oiy 
rivojlanishining  obyektiv  q o n u n la ri  asosida  shakllangan  va 
hudud,  til,  m a ’naviy  h am da  m adaniy  xususiyatlari,  o ‘z - o ‘zini 
anglash  kabi  q ato r  u m um iy  b arq aror  belgilarga  ega  b o 'lg an  
sotsial  organizm dir.  Q abila  etnik  taraqqiyotning  b o shlang 'ich  
bosqichi  b o'lib ,  ibtidoiy  jam o a  tuzum ida  tarkib  topgan.  Elat 
m a ’lu m   tarixiy  sharoitlarda  etnosning  soni  va  joylashganligiga, 
uning  bir  butunligini  belgilab  beruvchi  belgilarga  b o g 'liq   holda 
tarkib  to padi  va  rivojlanadi.
47

---

M illat-jam iyat  taraqqiyotining  m uayyan  bosqicliidagi  etnik 
birlikning  oliy  shaklidir.  M illatning  m illat  b o ‘lib  shakllanishi 
ikkita:  konsolidasiya  va  assimilyasiya jarayonlarini  bosib  o ‘tadi. 
Bu ja ray o n lar bir-biri  bilan  ch am barchas  b o g ‘langan.
K onsolidasiya-o‘zaro   q arin d o sh -q o n d o sh   b o ‘lgan  etnik 
birliklam ing  birlashib  u n d an d a  yirik  va  rivojlngan  etnik 
birliklarning  hosil  b o ‘lishidir.  M asalan,  slavyan  qabilasidan 
rus,  ukrain,  belorus  xalqlari  shakllandi  va  u lar  o ‘sib  m illatga 
aylandi.  K onsolidasiya  oqibatida  o ‘zbek  xalqi  o ‘zbek  m illatiga, 
gruzin  xalqi  gruzin  m illatiga  aylandi.
Assimilyasiya  b ir  etn ik   gu ruh ni  boshqa  bir  etn ik   guruh 
yutib  yuborishi  yoki  un i  to ‘la  o ‘zlashtirib  b itta  etnik  guruhga 
aylanishidir. 
M illatning  m illat  b o ‘lib  shakllanishi  ikkita: 
konsolidasiya  va  assimilyasiya  jarayonlarini  bosib  o ‘tadi.  Bu 
ja ray o n lar bir-biri  bilan  ch am barchas  bog‘langan.
D u ny o  aholisi  etn ik   jih a td a n   bir  n ech a  xalqlardan, 
etn oslardan  tashkil  topgan.  D un y o d a  3-4  m ing  xalq,  etn o slar 
m avjud.  K o‘pgina  xalqlar  kam   sonli.  Soni  1  m ln d an   k o ‘p 
b o ‘lgan  xalqlar  yer  yuzida  310  tan i  tashkil  etad i.,  bu  jam i 
ja h o n   aholisining  96  foiziga  teng.  100  m ln d a n   k o ‘p  b o ‘lgan 
xalqlar  atiga 
7 
ta:  xitoylar  (1 
m lrdan  k o ‘p ),  A Q SH  
A m erikaliklari,  bengallar,  russlar,  braziliyaliklar,  y apo nlar  va 
hindlar.  B undan  tashqari  yer  yuzi  aholisi  til  klassifikasiyasi 
b o ‘yicha  h am   guruhlarga  ajraladi.  B ulardan  eng  kattasi, 
hindyevropa  til  oilasi,  u n d a  150  ta  xalq  u m um iy  soni  2,5  m lrd 
kishi,  1  m lrddan  ortiq   aholi  xitoy-tibet  til  oilasida  gaplashadi.
D unyo  b o ‘yicha  soni  eng  k o ‘p  xalqlar  xitoylar,  yaponlar, 
ruslar,  A m erikaliklar,  hindlardir.  Sobiq  Ittifoq   davrida  va  h ozir 
M D H   d a  o ‘zbek  m illati  soni  b o ‘yicha  ruslar  va  ukrainlardan 
keyin  u ch in ch i  o ‘rind a  turadi.  M illatlarni,  xalqlam i  b ir-b irid an  
ajratish  ularni  guruhlarga  b o ‘lishda 
til  birligi 
b o ‘yicha 
klassifikasiyalash  qabul  qilingan.  Y er  yuzida  olim larning  hisob- 
kitoblariga  k o ‘ra  2  m ingdan  3  m inggacha  b o ‘lgan  h a r  xil 
xalqlar  eng  m aydasidan  yirik  m illatgacha  b o ‘lganlari  uchraydi. 
M anbalardan  shu  narsa  aniqki,  yer  sharidagi  jam i  tillarning 
soni  2000  d a n   ortiq.  A m m o,  lingvistlar  5000  d an   k o ‘p ,  deb 
hisoblashadi.  O datda,  xalqlam ing  soni  bilan  tillarning  soni 
m os  kelishi  kerak.  Lingvistlar  u ch u n   eng  kam   sonli  kishilar
48

---

gaplashadigan  til  ham ,  dialekt  ham   hisobga  olinadi.  Shu 
boisdan  tilning  aniq  bir  soni  m a ’lum   em as.  G eografik 
xususiyatlarini  hisobga  olgan  holda,  dunyo  m iqyosida  yirik  til 
oilalari  quyidagicha  guruhlarga  ajratilgan  h olda  o ‘rganiladi.
1.  H ind-Y evropa 
oilasi-Y evropaning 
katta 
hududi, 
Shim oliy va  Jan ub iy  A m erika,  Shim oliy  H in d isto n   va  E ron.
2.  Kavkaz  oilasi-K avkazorti  respublikalari.
3.  U ral  oilasi-fin  va  ugorlar  q ato r  Y evropa  davlatlari, 
M D H   ning  Y evropa  qism i  va  Sibir.
4.  O ltoy 
oilasi 
(turk 
gu ruhi, 
m o ‘g ‘ul 
va 
turgus- 
m anchjurlar)-S harq iy   Y evropa,  Sibir,  Old  Osiyo,  0 ‘rta  va 
M arkaziy  Osiyo.
5.  X itoy-T ibet  oilasi-S harqiy va  Jan u b i-S h arq iy   Osiyo.
6.  M alayziya-T anzaniya  o ilasi-T inch   va  H in d   okeani 
orollari.
7.  D ravidlar  oilasi-Janubiy  H indiston.
8.  M o n-K xem   yerlar  oilasi-H indixitoy.
9.  S em ito-X am it  oilasi-Jan ub i-S h arqiy  Osiyo,  Shim oliy 
Afrika.
10.  B antu  oilasi-Janubiy  Afrika.
M azku r  til  oilasiga  kirm ay  qolgan  yirik  tillard an  y ap o n   va 
koreys  tili  hisoblanadi.  Turli  xalqlarning  b ir  til  oilasiga 
m ansubligi  ularning  birortasida  m illiy  o ‘xshashlik  yoki  boshqa 
belgilar  b o r  degan  xulosaga  kelish  n o to ‘g‘ridir.
B archa  xalqlar  etnik  jarayonlarning  um um iyligiga  qarab 
geografik  nuqtai  nazard an   guruhlashtirilgan.  H u du diy  o ‘zaro 
yaqin  b o ’lgan  xalqlar  xo’jalikning  turli  shakllarini  yuritishda 
d o im o   aloqada  b o ’ladi  va  b a’zi  m adaniy,  diniy  urf-o datlarid a 
o ’xshashlik  h am   uchraydi.  H a r  bir  xalq  o ’zining  etnik 
hududiga  ega.  B iroq  k o ’pgina  xalqlarda  bu  etnik  h u d u d   davlat 
chegaralari  bilan  m os  kelm aydi.  M asalan,  o ’zbek  xalqi 
to ’laligicha  O ’zbekiston  hud ud ida  istiqom at  qiladi,  desak  xato 
b o ’ladi.  Q irg’izistonning  jan u b iy   vilotlarida,  Q ozog’istonning 
C h im k en t  va  Jam bul,  T urk m anistonn in g  C h oijuy,  Toshovuz 
viloyatlarida  h am da  Afg’oniston ning   shim oliy  qism ida  bir 
n ech a  m illion  o ’zbeklar yashaydi.
Bir  m illatga  m ansub  davlatlar  ju d a   kam   kuzatiladi. 
A rabiston  yarim   oroli  va  G ’arbiy  Y evropadagi  b ir  n ech a
49

---

davlatlar,  Y aponiya,  K oreya,  B angladesh  davlatlari  b ir  m illatli 
davlatlar  sanaladi.  Sobiq  Ittifoq,  A Q S H ,  X itoy,  E ro n   kabi 
davlatlarda  esa  yuzlab  xalqlar  yashaydi.  A holi  migratsiyasi 
natijasida,  yuqorida  tilga  olingan  b ir  m illatli  davlatlarda  h am  
m a ’lu m   bir  m iqdorda  boshqa  m illat  vakillari  m avjud.
A holining 
m illiy 
tarkibi 
dinam ikasini 
respublikam iz 
m isolida  olib  qaralsa,  m am lakatim izda  k o ‘plab  m illat  vakillari 
turli  yillarda  turli  m iq do rn i  tashkil  etib  kelm oqda.  Bir  vaqtlar, 
y a’ni  sobiq  Ittifoq  davrida  rus  m illatiga  m ansub  kishilar 
o ‘zbeklardan  keyin  ikkinchi  o ‘rinn i  egallashgan  b o ‘Isa,  oxirgi 
yillarda  u lar  soni  tobora  kam aym oqda.  M illatlam ing  turli 
hu dudlarda 
m a ’lum   bir  davrdan  bu yo n  yashab 
kelishi 
0 ‘zbekiston 
ijtim oiy-iqtisodiy 
va 
dem ografik 
vaziyatida 
m u h im   o ‘rin  egallaydi.  Q olaversa,  barcha  m illatlam ing  urf- 
odati,  d in iy -m a’rifiy  rasm -rusm lariga  alohida  h u rm at  bilan 
qaraladi.  U lar  o ‘z  tiliga  ega.
Insoniyat  tarixan  kelib  chiqishi,  tashqi  k o ‘rinishi,  b a ’zi 
m orfologik  va  fiziologik  belgilariga  k o ‘ra  irqlarga  ajratiladi.
E tn ik   um um iylik  yoki  birlik  ijtim oiy  xarakterga  ega.  irqiy 
guruhlash  bu  biologik  asosda  am alga  oshiriladi.  Shu  boisdan 
etn ik   birlik,  til  oilalari  b ilan  irqlar chegarasi  m os  kelm aydi.
O lim larning  fikricha,  paleolit  davrida  ikkita:  g ‘arbiy  va 
sharqiy  irq  paydo  b o'lg an.  K eyinchalik  bu  irqlar  yer  shari 
b o ‘ylab  tarqalib,  aralashib,  yangi  zam onaviy  irqlar  paydo 
b o ‘ldi.
Irq   -  bu  kishilam ing  tarixiy  tarkib  top gan  yirik  hududiy 
guruhlaridir.  Irqlar  kelib  chiqishiga  ko‘ra  b ir  b o ‘lib,  faqat  b a ’zi 
b ir  tashqi  fiziologik  belgilariga  -  sochining  shakli  va  rangi, 
tanasining 
rangi, 
k o ‘zlarining 
shakli, 
yuz 
suyaklarining 
o 'lch am lari  va  ayrim   xususiyatlari,  b u ru n ,  lab  tuzilishiga  k o ‘ra 
farq  qiladi.
Bu  irqlar  nasldan-naslga  o ‘tadi.  Irqiy  belgilar  odam   zoti 
paydo  b o ‘lganidan  keyin  yashash  sharoitidagi  tafovutlar 
ta ’sirida  vujudga  kelgan.  O dam larning  an ato m ik   va  fiziologik 
h am da  m hiy  xususiyatlarida  irqiy  farqlar  yo‘q.  Irqiy  tafovutlar 
jam iy at  taraqqiyotiga  ta ’sir etm ay d i1.
1 Ғуломов П. Жўгрофия атмалари ва тушунчаларн изоҳли луғати, Т., «Ўзбекистон»  1994., 52-бет.
50

---

Y er  shari  aholisi  u ch ta  asosiy  irqqa  b o ‘linadi.  B ular  yev- 
ropeid,  m ongolid  va  negr-avstraloid  irqlari.  Y irik  irqlar,  o ‘z 
navbatida,  m ayda  irqlarga  ham   ajraladi.
Y evropeoid  irqi-Y evropa,  Shim oliy  A m erika,  Old  Osiyo, 
Shim oliy  A m erika  va  K anada.  A vstraliyaning  bir  qism i,  Yangi 
Z elandiyada  keng  tarqalgan.
M ongoloid  irqi  -   M arkaziy,  Shim oliy  va  Sharqiy  Osiyo 
hududlariga  to ‘g‘ri  keladi.  N egraoid  irqi-A frikada  joylashgan. 
Y evropeoid 
irqining 
ikkita 
tarm o g ‘i 
ajratib 
k o ‘rsatiladi: 
Shim oliy  tarm o g ‘i  Shim oliy  Y evropani  egallaydi.  Janubiy 
tarm o g ‘i  Y evropaning  jan u b i,  Shim oliy  Afrika,  Old  Osiyo  va 
Shim oliy  H in distondir.  B ular  o ‘rtasidagi  farq  od am lam ing 
b o ‘yi,  k o ‘zi,  sochi  va  terisining  rangida.  Shim oliy  tarm o g ‘i- 
dagilam ing  b o ‘yi  baland,  rangi  tiniq.  qirra  b u ru n   b o ‘Isa, 
janu bidagilar  o ‘rta  b o ‘y,  to ‘q  rang  va  to ‘g‘ri  sochi,  qoracha 
y a 'n i,  b u g 'd o y   m ag‘iz  terisi  bilan  ajraladi.
M ongoloid  irqi  h am   yevropeoid  irqi  singari  ikki  tarm o qqa 
b o ‘linadi:  shim oliy  va  sharqiy.  Shim oliy  m ongoloidlarga 
m o ‘g‘illar, 
tu n g u s-m an ch ju r 
xalqlari 
kirsa, 
sharqiy 
m ongoloidga  koreyslar,  shim oliy  xitoylar  kiradi.
N egroid  irqi  asosan  A frikada  keng  tarqalganligi  ayon, 
b iroq   m a ’lum   bir jih atd an   ular  A Q SH   va  K arib  havzasida  h am  
uchraydi.  Bu  irqlar  o ‘rtasidagi  farq  u nchalik  katta  em as. 
Janu bi-sharq iy   Osiy,  Avstraliya  va  O keaniyada  negroid  irqiga 
o ‘xshash  o d am lar  yashaydi.  A m m o  ular  b a ’zi  belgilariga  k o ‘ra 
negroidlardan  keskin  farq  qiladi.  Shu  boisdan,  o lim lar  b u la m i 
to ‘rtin ch i-  avstraloid  irqi  deb  atashm oqda.  D unyo  aholisining 
70  foizini  asosan  u ch   irq  vakillari  tashkil  qiladi  (yevropeidlar- 
43.6,  m ongoloidlar-19.1,  negroidlar  6.6  foiz)  qolgan  30  foizi 
aralash  va  boshqa  oraliq  irqlarga  to ‘g‘ri  k elad i1.
Ja h o n   b o ‘yicha  xalqlar  o ‘rtasida  o ‘nlab  d in lar  tarqalgan 
b o ‘lib,  ular  xususiyatlariga  k o ‘ra  prim itiv,  m illiy  va  dunyoviy 
d in lar  guruhlariga  b o ‘linadi.  D astlabki  shakllanish  bosqichida 
kelayotgan  prim itiv  d inlar  u ru g ‘  va  qabilachiUk  holatida 
yashab  kelayotgan  kichik  etnik  xalqlari  orasida  tarqalgan. 
M illiy  d in lar  ja h o n n in g   b a ’zi  m am lakatlarida  asosan  bitta
1 Брук С .И  Население stiipa: Эшодемографическнн спровочник. M ,  1981., с. 113.
51

---

davlat  doirasidagi  m ahalliy  d in   holatida  yashab  kelm oqda. 
U larga  H indistondagi  induizm ,  Xitoydagi  kontutsionizm , 
Y aponiyadagi  sintoizm ,  Isroildagi  iudizm   va  bo shqlar  kiradi. 
D unyoviy  dinlarga  ja h o n d a   eng  keng  tarqalgan  va  uning 
siyosiy-ijtim oiy  hayotida  katta  o ‘rin   tutuvchi  B udda,  xristian 
va  islom  dinlari  kiradi.  Bu  d inlar  orasida  B udda  dini  eng 
qadim iy  d in   hisoblanadi.
Tropik  Afrika  negrlari,  Janu biy   A m erika  h indulari,  ayrim  
Janubiy-Sharqiy  Osiyo  va  O keaniyaning  kichik  etn ik   xalqlari 
oradda  prim itiv  din  k o ‘rinishlari  tarqalgan.  U la r  orasida 
fetislizm (biron  tabiat  jism larining  aloh id a  qism lariga  e ’tiqod 
qilish)  T ropik  A frikada,  to tem izm   (biro n  hayvonga  e ’tiqod 
qilish) 
Avstraliya 
aborigenlari, 
A m erika 
hin du lari 
va 
H indishm da,  shom onlik  (o ‘lganlar  ruhining  qayta  tirilishi  va 
tanlangan  kishilarning  u la r  bilan  m uloq ot  qila  olishiga 
ishonish)  shim ol  xalqlari  orasida  keng  tarqalgan.  B undan 
tashqari,  in im iz m ,  ajdodlar  ruhi  m adaniyati  kabi  prim itiv 
dinlar  h am  bor.
M ahalliy  din lard an   induizm   (6  asrda  paydo  b o ‘lgan) 
H in diston da  yuzaga  kelgan.  B unda  u lar  qayta  tirilishga,  inson - 
la r  orasida  tabaqalanishning  m ayjud  ekanligiga  ishonishgan. 
M uqaddas  kitobi  —  «Vedalar»  hisoblanib,  «M axabxarat»  va 
«Ram ayana»  asarlarida  h am   bu  d in   vakillari  qarashlari  aks 
etadi.
Sikxizm  (16  asrda  vujudga  kelgan)  Shim oliy  H in d isto n d a 
induizm   dinining  bir  y o ‘nalishi  sifatida  paydo  b o ‘lgan.  U lar 
tabaqalanishga 
qarshi 
b o ‘lib, 
birinchi 
u sto z-N am a k  
ta ’lim otlarini  qadrlashadilar.  K onfusizm ,  iudaizm ,  sintoizm  
kabi  k o ‘rinishlari  m ayjud.
D unyoviy  d in lar  orasida  bu ddizm   dini  e ’tiq od   qiluvchilar 
soniga  k o ‘ra  eng  kam   salm oqni  tashkil  etadi.  Bu  d in  shim oliy 
H in d isto n d a  eram izdan   aw algi  5-6  asrlarda  paydo  b o ‘lgan. 
U n in g  m axayana  va  xanayana  oqim lari  m ayjud.  X ristian  dini 
eram izning  1  asrida  Isroilda  paydo  b o ‘lgan  b o ‘lib,  eng  k o ‘p 
e ’tiqod  qiluvchilarga  ega. 
B unga  Y evropa  davlatlarining 
m ustam lakachilik  siyosati  va  Buyuk  geografik  kashfiyotlar 
sabab  b o ‘lgan. 
U ning  
katolik, 
p ro testan t  va  provaslav 
m azhablari  m ayjud.
52

---