|
4. Dunyo transporti
T ransport to lg ‘ridan to ‘g‘ri ilm iy-texnika taraqqiyoti bilan
b o g ia n g a n tarm o qd ir. Sanoat va qishloq x o ‘jaligi bilan birga
ishlab chiqarish va un i hududiy tashkil qilishning asosini
tran sp ort tashkil etadi. Iqtisodiy geografiyaning negizi b o ‘lgan
hududiy m eh n at taqsim oti, m ahsulotni ishlab ch iqargan rayon
bilan un i iste’m ol qiladigan jo y orasida aloqa transportsiz
am alga oshm aydi, hu dud iy ishlab chiqarish m ajm ualari ham
shakllanm aydi.
Transportsiz tizim (sistem a)
va m ajm ua
(kom pleks) o ‘rtasidagi alo qan i tasavvur qilish qiyin. T ransport
x o ‘jalikning alohida tarm o g ‘i, ishlab chiqarishning hududiy
tarkibiga kiruvchi to ‘rt elem en tlard an biri, m akroiqtisodiyot
tarm oghdir.
T ransportning
infrastruktura
vazifasi
uning
m akroiqtisodiyot tarm o g ‘i
u ch u n
xizm at
qiladi,
sharoit
yaratadi. Ayni vaqtda, ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish
va hududiy tashkil qilishning om ildir.
F a n -te x n ik a taraq qiy oti, ishlab chiqarishda xom ashyo va
yoqilg‘1 sarfin in g kam ayishi, te m ir y o ‘llam in g elektrlash uv i,
87
tu rli xil q u v u r tran sp o rti, y u q o ri q u w a tli e le k tr u z a tish ta r
m o q lari, d en giz tra n s p o rtin i k o n te y n erlash tirish va h o k a -
zo lar tra n sp o rtn in g islilab c h iq a rish n i jo y lash tirish d ag i rolini
k am ay tirm o q d a. A m m o sh u n g a q a ra m a sd a n . tra n s p o rtn in g
m a h su lo t q iy m ati sh ak llan ish id a, ta n n a rx id a hissasi k atta.
T ra n sp o rt ta rm o g h rivojlanishi va jo y lan ish i q a to r geografik,
ijtim o iy -iq tiso d iy o m illa rg a b o g ‘liq. J u m la d a n , ta b iiy geog
rafik o m illa rd a n tabiiy sharoit, sham o l, yog‘in -so c h in , bulut,
tu m a n , rely ef shakllari, tu p ro q va u n in g fizik xususiyatlari,
gid rogeologik
sh a ro it
tran sp o rtn in g
b a rc h a
turiga
va
tran sp o rt y o ‘llariga ku chli t a ’sir k o ‘rsatad i. M asalan , yer
sh arin in g ayrim m a m lak a tla rid a (B oliviya, P eru ) 4700 -
4800 m dengiz sath id an balandlikda joylashgan tog* m in ta q a
la rid a te m ir y o ‘llar, o d a td a , d ary o , b o ‘ylab, b a ’zi jo y la rd a
tu n e lla r orqali o ‘ta d i, m u rakk ab sh a ro itd a to r izli y o ‘llar
qu riladi. Shuningdek, te m ir va av to m o bil y o ‘lla r qu rilish id a
k o ‘p rik lar q u rish h a m k a tta ah am iy atg a ega. T o g ‘ d ary o -
la rid a k o ‘p rik lar u n c h a u z u n em as, tekislikda esa u la r
u zu n d ir. U m u m a n , te m ir y o ‘llarn i q u rish k a tta v aq t va
m a b lag ‘n i talab q iladi, a m m o u la r sh u n g a m u vo fiq u zo q
m u d d a t x iz m at qiladi.
Ja h o n xo‘jaligida tran sport o 'ta m u h im rol o ‘ynaydi.
Jah o n tran spo rt tizim i o ‘z ichiga turli y o ‘llarni, tran spo rt
korxonalarini, transport vositalarini qam rab oladi. T ransport
tarkibiga quruqlikdagi tran sp o rt (avtom obil, te m ir y o ‘l, o t-
arava), suv (dengiz, daryo, ko‘l), havo, quvur, elek tr transporti
kiradi.
S o ‘nggi
yillard a
tra n sp o rt
tu rlari
k o ‘payib
va
rivojlanib b o rm o q d a , u la rn in g jo y lan ish i h a m o ‘zgarm o qd a,
A n ’anaviy te m ir va avtom obil, suv (daryo, dengiz va okean),
havo transporti bilan bir q ato rd a q uvur tran spo rti h am
rivojlanib borm oq da. U , k o ‘p in c h a, neft-gaz sano ati m avjud
b o ‘lgan h u d u d la rd a n turli iste ’m ol rayonlariga m ah su lo t
yetkazib
beradi.
T araq q iy
etg an
m a m lak a tla rd a
esa
q u v u rlard a h a tto q attiq jin sla r - te m ir rudasi, k o ‘m ir kabilar
h a m yuboriladi («pultoprovod»). B arch a tra n sp o rt tu rlari
ikkita asosiy vazifani b ajaradi, y a ’ni: yuk va passajirlar
tashish.
Y uk
tash ish d a
tra n sp o rt
tizim id a
tashiladigan
m ah su lo t yoki xom ashyoning transporttabelligi, m asofasi va
tarkibi, qiym ati hisobga olinadi. E ng arzon , od atd a, dengiz
(okean ) tran sp o rti hisob lan adi. U n d a n keyingi o ‘rin d a yirik
daryolardagi tra n sp o rt tu rad i, T e m ir y o ‘l tra n sp o rti h a m bu
b o ra d a a n c h a a rzo n h isob lanadi.
T ran sp o rtn in g h am h ud ud iy m ajm ualari m avjud. Bunga
tra n sp o rt tu g u n lari m isol b o ‘la oladi. Y irik tra n sp o rt m arkazi
va tu gu nlarid a o ‘ziga xos oby ektlar ( ta ’m irlash zavodlari, o m -
bo rx on alar, bevosita tran sp o rt bilan b o g ‘liq qu rilish m a te ria l-
lari va b o sh q a san o at korx on alari) jo ylash ad i. T ransport
y o ‘llarining um um iy uzunligi (dengiz trassasisiz)-35 m illion
km. Passajir tashishda avtom obil transporti, ja h o n yukini
tashishda dengiz transporti hal qiluvchi rol o ‘ynaydi, M D H
respublikalari, Rossiya, U k raina, Q ozoghston, Belorussiyada
passajirlarning asosiy qismi tem ir y o ‘l tran sp ortida, A Q SH va
G ‘arbiy Y evropaning q ato r davlatlarida esa avtom obilda,
X itoyda ichki suv transp ortida tashiladi. T em ir y o ‘llarning
dunyodagi u m um iy uzunligi 1 m illion km .ga teng b o ‘lib,
k o ‘pgina davlatlarda u ning uzunligi qisqarib borayotganligi
kuzatiladi. N atijada,
tem ir y o id a um um iy yuk tashish
kam aym oqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |
