Toshkent moliya instituti zulxumor toirovna abdalova zulxumor nazarovna tojiyeva

Quyi  Amudaryo  rayoni-
Q oraqalp og 'isto n  Respublikasi  va 
X orazm   viloyatidan  tarkib  to p g an   respublikaning  eng  shim oliy 
m intaqasi  hisoblanadi.  U n ing   m aydoni  172,7  m ing  k m 2  yoki 
m am lakat 
hu du dining  
38,4 
foizini 
tashkil 
etadi. 
Q oraqalpog'ison  Respublikasi  m aydoni  jih a td a n   respublikada 
eng  oldingi  o 'rin d a   turad i  (166,6  m ing  km .kv.),  X orazm  
viloyatiniki  esa  6,1  m ing  km .kvni  tashkil  etadi.  Shu  boisdan 
h a m   bu  jih a td a n   O 'zb ek isto n   R espublikasining  eng  katta 
iqtisodiy  rayoni  hisoblanadi.  R ayon,  A m udaryoning  quyi 
oqim ida, 
O rol 
dengizining 
jan u b iy  
qism ida 
Q izilqum  
ch o 'lin in g   g'arbida  va  U styurt  platosining  sharqiy  qism ida  va 
O 'zbek iston  
R espublikasining 
shim oli—g 'arb iy  
chekkasida 
joylashgan. 
Tabiiy 
sharoitiga 
k o 'ra  
xilm a-xil, 
asosan 
tekisliklardan  iborat,  faqatgina  S u lto n  Uvays  to g 'i  va  ayrim  
qirlar  qad  k o 'tarib   turadi. 
B unda  T u y am o 'y in d an   O rol 
dengizigacha  ch o 'zilg an   A m udaryo  m ansab id an  iborat  pastte- 
kislik,  A m udaryodan  o 'n g   to m o n d a  joylashgan  Q iziqum ning 
shim oli-sharqiy 
qism i, 
U styurt 
platosi 
ijtim oiy-iqtisodiy 
rivojlanishida  m u h im   aham iyat  kasb  etadi.  Iqtisodiy  rayon 
shim olda  ju d a  katta  m aydonni  egallagan  holda  iqlim i  keskin 
kon tinental,  issiq  kun lar  nisbatan  kam roq,  vegetatsiya  davri 
qisqa,  bahori  kech,  kuzi  erta  boshlanishi  b ilan   tavsiflanadi. 
Qolaversa, 
rayon 
dunyodagi 
eng 
shim olda 
paxta 
yetishtiradigan  h u d u d lard an   hisoblanadi.
Tabiiy  resurslardan  tabiiy  gaz,  tuzlar,  qurilish  m ateriallari,
194

---

S ulton  U vays  to g ‘ida  fosforit,  tem ir  rudasi,  O q tog ‘da  plavik 
shp ati  va  talk,  Q ushxontovda  m irabilit,  Q o ‘n g ‘irot  atrofidagi 
Borsa  —  kelm as  h am d a  Q oraum bet  kabi  konlarda  sulfat  — 
m agniy, 
to sh  
va 
osh 
tuzlari 
va 
ho kazolar 
uchraydi. 
Q oraqalpo g‘istonning  U styurt  qism ida  tabiiy  gaz  va,  ayniqsa, 
neft  konlarining  yirik  zaxiralari  borligi  aniqlangan.  Bu  yerdagi, 
O qsholoq,  S hohpaxta,  Q uvonish  k on larid an   tabiiy  gaz  qazib 
olinadi.  X orazm   viloyati  hududi  foydali  qazilm alarga  unchalik 
boy  em as.
Suv  resurslari  yetishm asligi,  O rol  dengizi  bilan   bog‘liq 
ekologik  m u am m o lar  aynan   ushbu  hududlarga  xos.  Q oraqal- 
p o g ‘istonning  shim oliy  hud ud ida  joylashgan  O rol  dengizi 
so ‘nggi  40-45  yilda  m u n tazam   ravishda  qurib  b o rm o q d a  va 
uning  qurigan  qism ida  O rolqum   paydo  bo 'lgan.  A gar  1964- 
yilda  O rol  dengizining  m aydoni  66,0  m ing  km 2n i  tashkil  etgan 
b o ‘lsa  (Q ozogriston  qism i  b ilan  birga),  2009-yilda  dengizning 
m aydoni  atigi  8,9  m ing  kv.  km .ga  yoki  dengizning  suv  hajm i 
h a m   1083  kub  km   d a n   87  kub  km   gacha  qisqargan.
A holisi  2012-yil  1-yanvar  m a ’lum otiga  k o ‘ra,  3322,8 
m ing  kishi  b o ‘lib,  bu  m am lakat  aholisining  11,3  foiziga  teng. 
A holining  o ‘rtach a  zichligi  1  k m 2  m aydonga  19,2  kishi, 
sh u n d an   X orazm   viloyatida  267,1  kishidan,  Q oraqalpog‘iston 
Respublikasida  bunga  nom utanosib  ravishda  10,2  kishidan 
to ‘g ‘ri  keladi.  X orazm   viloyatining  yer  m aydoni  kichikligi, 
hududining  asosiy  qism ini  o ‘zlashtirilganligi,  ijtim oiy-iqtisodiy 
va  dem ografik  salohiyatining  yuqoriligi  aholi  joylashuvida  o ‘z 
aksini  topgan.
Iqtisodiy  rayon  tarkibidagi  viloyatlar  o ‘zlarining  tabiiy 
sharoiti  va  qazilm a  boyliklari,  dem ografik,  tabiiy  geografik  va 
resurs  salohiyatining  b ir  xil  em asligi  ularda  iqtisodiyotning 
o ‘ziga  xos  tarm o qlari  shakllanishiga  olib  kelgan.  M am lakat 
m e h n at 
taqsim otida 
rayon 
iqtisodiyoti 
agrarindustrial 
yo‘nalishga  ega  paxtachilik,  donchilik,  chorvachilik  h am d a 
oziq-ovqat, 
tog‘-k o n  
kim yosi, 
qurilish 
m ateriallari 
va 
to ‘qim achilik, 
yengil 
sanoatning 
ayrim  
tarm oq lari 
rivojlanganligi  b ilan   k o ‘zga  tashlanadi. 
S hunga  binoan, 
rayonda  paxta,  sholi,  ju n ,  o ‘sim lik  yog‘i,  gilam ,  trikotaj,  n o n  
va  n o n   m ahsulotlari,  om ixta  yem ,  alkogolsiz  ichim liklar  ishlab
195

---

chiqarish  y o ‘lga  q o ‘yilgan.  B undan  tashqari,  rayonda  xalqaro 
turizm n i  rivojlantirish  u c h u n   zarur  sh art-sh aro it  mavjud. 
M intaqada  og‘ir  sanoat,  xususan,  yoqilg’i-energetika,  m ashi­
nasozlik  va  m etallni  qayta  ishlash,  qo ra  va  rangli  m etallurgiya 
sust  rivojlangan.  Shuningdek,  kim yo,  neft  -  kim yo,  qurilish 
m ateriallari  sanoat  tarm oqlari  oxirgi  yillarda  tobora  rivojlanib 
borm oqda.  Q o ‘ng‘irot  tu m an id a  soda  ishlab  chiqaruvchi 
zam onaviy  korxonaning 
qurilganligi  va  shuning  asosida 
kim yogarlar  shaharchasi  E lobodning  barpo  etilganligi  iqtisodiy 
rayon 
iqtisodiyotida 
m u h im  
aham iyatga 
ega 
b o ‘ldi. 
M intaqadagi  Taxiyatosh  IES,  T u y am o ‘yin  G E S   yagona  elektr 
energiya  ishlab  chiqaruvchi 
m an balardan   biridir.  Yengil 
sanoati  tarkibida  to ‘qim achilik  va  paxta  tozalash  korxo- 
nalarining  o ‘rni  katta.  Q o ‘shm a  korxonalardan  U rganchdagi 
«Xorazm  N urtop»  q o ‘shm a  korxonasi,  Buyuk  B ritaniya  asbob- 
uskunalari 
bilan  jihozlangan, 
«Bog‘o t 
te k stib  
q o 'sh m a  
korxonasi,  «K oka-kola»  ichim ligi  T o shk en t  L T D   q o ‘shm a 
korxonasi  U rgan ch   filiali,  G u rla n   paxta  tozalash  zavodlari, 
«Beruniy  to la s b ,  Kegayli  tum anidagi  «X alqobod  m o m ig ‘i», 
Q o‘ng‘irot  tum anidagi  «K o‘n g ‘iro t  u n   zavodi»,  T o ‘rtk o ‘ldagi 
«To‘rtk o ‘l  oq  oltin»,  «Tortkol  asaka  te k stib ,  N uk us  shahridagi 
«N ukus  vinozavodi»,  «K o‘ng‘irot  soda  zavodi»,  «K ikikaram et» 
korxonalari  ishlab  turibdi.  B undan  tashqari,  Xiva  gilam  
kom binati, 
H azoraspdagi  yagona  shakar  zavodi-X orazm - 
shakar»  ining  nafaqat  m in taq ada,  balki  respublika  sanoatida 
alohida  o ‘rni  bor.
Iqtisodiy  rayonning  ekologik  —  geografik  o ‘rn i,  y a’ni  uning 
Orol  dengiziga  yaqinligi,  ushbu  m in taq ad a  vujudga  kelgan 
ekologik  vaziyat  qishloq  x o ‘jaligi  rivojlanishga  salbiy  ta ’sir 
k o ‘rsatib  kelm oqda.  A m m o  shunga  q aram asdan,  m intaq a 
agroiqlim iy  shart-sharoitlarga  bog‘liq  holda,  paxta,  sholi, 
g o ‘sht,  ju n   m ahsulotlarini  ishlab  chiqarishga  ixtisoslashgan. 
Ekologik  h olatining  yom onligi  bois,  iqtisodiy  rayon  respublika 
qishloq  xo‘jaligi  m ahsulotining  atigi,  9,3  foizini  beradi  (2010 
y.). 
D onli 
ekinlar 
yalpi 
hosili 
kam ligiga 
k o ‘ra, 
Q oraqalpog‘iston  Respublikasi  (289,4  m ing  to n n a )  N avoiy 
viloyatidan  (247,2  m ing  to n n a )  keyin  ikkinchi,  X orazm   (333,9 
m ing  to n n a)  esa  u ch in ch i  o ‘rinlarni  egallaydi. 
B undan
196

---

bugldoyning  yalpi  hosili  kam ligi  jih a td a n   esa,  Q oraqal- 
p o g ‘isto n  R espublikasi  (196,3  m ing  to n n a)  h atto   respublikada 
birinchi  o ‘rind a  turadi.  B inobarin,  bug‘doy  hosildorligi  h am  
ushbu  respublikada  eng  past,  gektariga  29,5  sen tn er  (o ‘rtach a 
k o ‘rsatkich-45,9).
C horvachilikda  m am lakatdagi  yirik  shoxli  qoram ollard an  
16,0  foizi  ushbu  iqtisodiy  rayonda  boqiladi.  S hundan,  sigirlar 
Q oraqalpog‘iston   Respublikasida  254,1  m ing  bosh,  X orazm  
viloyatida  esa  280,7  m ing  boshga  yetgan  (2010  y).  Q o ‘y  va 
echkilarning  eng  kam   soni  va  salm og‘i  aynan  u shbu  rayonga 
to ‘g‘ri  keladi.  M asalan,  Q oraqalpog‘iston  R espublikasida  ja m i 
respublikadagi  q o ‘ylarning  4,9  foizi,  X orazm   viloyatida  esa  2,3 
foizi  to ‘plangan.  Bu  yerda  X orazm   viloyatining  yer  m aydoni, 
yaylovlar  kam ligini  tu sh u n ish   m u m k in ,  biroq  Q oraqalpog‘iston 
Respublikasidagi 
katta  yer  m aydonlari, 
ushbu  tarm oqni 
rivojlantirishga  im ko n  beradi.  M azkur  chorva  m ollarining 
m intaqad a  kam   sonliligi  tabiiyki,  g o ‘sht,  sut  ishlab  chiqarishda 
yaqqol  sezilm oqda.  Ayniqsa,  bu  Q oraqalpog‘iston  R espub­
likasida  kuzatiladi,  chunki,  bu  h u d u d   g o ‘sht  (33,6  m ing 
to n n a ),  sut  (183,6  m ing  to n n a ),  tuxum   (46  m ln  d ona)  ishlab 
chiqarish  b o ‘yicha  respublikada  (855,0;  6169,0  m ing  to n n a, 
3061,2  m ln   d o n a,  2010  y.)  eng  oxirgi  o ‘rinlarda  turadi. 
Iqtisodiy  rayon  qishloq  xo‘jaligi  tarm oqlari  tu m an lar  m iqyo- 
sida  tu rlich a  taqsim langan  b o ‘lib,  ulard a  bu  tarm o q n i  rivojlan­
tirishga  alo hid a  e ’tib o r  qaratish,  qishloq  x o ‘jaligi  m ahsulotlari 
yalpi  hosili  va  hosildorligining  o ‘sishiga  erishish  m intaqa 
aholisini,  xo‘jaligini  zaruriy  m ahsulotlar  bilan  ta ’m inlash, 
tu rm u sh   farovonligini  oshirishning  m u h im   om ilidir.
T ransp ort 
tarm o g ‘i 
iqtisodiy  rayon 
aloqalarini 
olib 
borishda  m uhim   aham iyatga  ega  b o ‘lib,  u ning  b arch a  turlari 
yaxshi  rivojlangan.  Ju m lad an ,  X orazm   h u d u d i  orqali  o ‘tgan 
T u rk m an o bo d-T o shh ov uz-B ey nau   te m ir  y o ‘li, 
Q oraqalpo ­
g 'isto n   h u d u d id an   0 ‘zbekistonni  Rossiya  bilan  bog‘lovchi 
T axiatosh  -   Beynov  tem ir  y o ‘lining  o ‘tganligi  viloyat,  m intaqa 
ijtim oiy-iqtisodiy  rivojlanishiga,  T u rk m aniston,  Q ozog'iston, 
Rossiya  Federatsiyasi  va  boshqa  davlatlar  bilan  aloqa  qilishida 
qulay  sh art-sh aroitlardan   biridir.  S hu  bilan  birga  keyingi 
yillarda  qurilib  ishga  tushirilgan  N u ku s  —  C h im bo y  tem ir
197

---

yo‘lidan  Q o ‘n g ‘irot  -   N ukus  -   C h im bo y  y o ‘nalishi  b o ‘yicha 
yo‘lovchilar 
tashishda 
foydalanilm oqda. 
A yni 
vaqtda, 
U ch q u d u q   -   M iskin  -   N uk us  te m ir  y o ‘lining  qurib  ishga 
tushirilishi  m am lakatim iz  transp ort  m ustaqilligini  ta ’m inlashda 
m u h im   aham iyatga  ega  b o ‘ladi.  A vtom obil  y o ‘llarid an   maxsus 
D avlat  dasturi  asosida  qurilgan  N u ku s  -  Beynov  m agistral 
avtom obil  y o ‘li 
m intaqa 
hayotida 
katta  m azm u n  
kasb 
etm oq da.  B u nd an  tashqari,  iqtisodiy  rayonda  suv  tran spo rti 
(A m udaryo,  O rol  dengizi),  quvur,  havo  transporti  m ahalliy  va 
xalqaro  aloqalam i  am alga  oshirishga  katta  hissa  q o ‘shm oqda.
M avzu  bo‘yicha  savollar
1.  0 ‘zbekiston 
m a ’m uriy-hu du diy 
b o ‘linishiga 
k o ‘ra, 
nech ta  viloyat,  tum an,  sh ahar va  qisliloqlardan  iborat?
2.  N im a 
sababdan 
respublika 
iqtisodiy 
rayonlarga 
ajratiladi?
3.  Iqtisodiy  rayonlashtirishning  qanday  tu riarin i  bilasiz?
4.  F arg ‘o n a  iqtisodiy  rayoning  tabiiy  sharoiti  va  boy­
liklari,  dem ografik  vaziyat iga  iqtisodiy jih atd an   baho   be ring.
5.  Quyi  A m udaryo  iqtisodiy  rayoni  m am lakatim izda 
qanday 
sohalarga 
ixtisoslashgan 
va 
uning 
istiqboldagi 
rivojlanish  om illari  qaysilar?
6.  T oshkent  iqtisodiy  rayoni  iqtisodiyotining  hududiy 
tarkibi  qanday?
7.  N im a  u ch u n   Q oraqalpog‘iston   Respublikasi  va  X orazm  
viloyatida  o g ‘ir,  m ashinasozlik  sanoat  yaxshi  rivojlanm agan?
8.  Janubiy  iqtisodiy  rayonining  asosiy  m uam m olari  va  is- 
tiqbolda 
rivojlanishining 
ustuvor 
y o ‘nalishlarini 
ta ’riflab 
bering.
9.  Quyi  A m udaryo  havo  transpo rti  qanday  rivojlangan?
10.  Iqtisodiy 
rayonlashtirishning 
xalq 
x o ‘jaligida 
aham iyatini  nim alarda  k o ‘rasiz?
198

---