Тошкент молия институти

 

---

104 
9-мавзу. ЯПОНИЯДА ИҚТИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШ 
НАЗАРИЯЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ 
Режа 
1. Япония миллий иқтисодиётини ривожлантиришда қувиб етишнинг
классик усули. 
2. Японияда инновацион иқтисодиётнинг самарали ривожланишининг 
асосий ютуқлари. 
3. Японияда инновацион ривожланишда ИТТКИ субъектларига солиқ, 
амортизация ва бошқа иқтисодий имтиёзлар. 
Япония миллий иқтисодиётини ривожлантиришда қувиб етишнинг
классик усулини қўллайдиган мамлакатлардан ҳисобланади. Маълумки, 
ривожлантиришнинг қувиб етиш усулида миллий иқтисодиётнинг барқарор 
ўсиши технологияларни импорти ҳисобига амалга ошади. Япония АҚШда 
ишлаб чиқариладиган юқори технологияларни импорт қилиш ҳисобига 
мамлакатда инновацион ривожланишида катта ютуқларга эришди ва ўзининг 
экспорт салоҳиятини юқори даражага кўтарди. 
Япония замонавий технологияларни импорт қилиш билан бирга, 
1960 йилдан бошлаб хусусий техника-технологияларини ишлаб чиқишга 
алоҳида эътибор бера бошлади. Хусусан, 1960-1980 йилларда мамлакат 
ўзининг 
фан-техника 
сиёсатига 
асосанланган 
иқтисодий 
ўсишнинг 
имитацион моделини яратди. Шуни таъкидлаш жоизки, Япониянинг 
иқтисодий ўсишни таъминлашда жорий этган имитацион моделидан кейин 
Осиё қитъасида қатор мамлакатлар ўзининг миллий иқтисодиётида ушбу 
моделни кенг жорий этди. Ушбу моделнинг ўзига хос хусусияти шунда 
бўлдики, 
мамлакатда 
ўз 
технологиясини 
чет 
эл 
мамлакатлари 
технологияларига чатиштириш асосида янгиларини яратди. Япониянинг 
асосий ютуқларидан бири шу бўлдики, бундай жараён олдиндан пухта 
ўйланган режа ва мақсад асосида амалга оширилди.

---

105 
Буни амалга оширишнинг йўлларидан бири, хорижий мамлакатлардан 
кўплаб патентлар ва лицензиялар сотиб олди, мамлакатда инновацион 
ривожланишни самарали қўллаш мақсадида 1950 йиллардан бошлаб 
технопаркларни жадал суръатлар билан ташкил этди. 
Мамлакатда ўтган асрнинг 80-йилларида Ташқи савдо ва саноат 
вазирлиги томонидан “Технополис” дастури асосида 14 шаҳарда 18 та 
технополис ташкил этилди. “Цукуба” технополиси уларнинг ичида энг 
йириги бўлиб, 28 минг га майдонни эгаллаган, унда 145,0 минг киши фаолият 
кўрсатади
129
. Айнан янги технологияларни ишлаб чиқаришга татбиқ этиш 
Урушдан кейинги йилларда Япониянинг қисқа вақтда тикланишига ва жадал 
суръатлар билан ривожланишига олиб келди. Япониянинг инновацион 
ривожланишининг ўзига хос жиҳати шундаки давлатга нисбатан хусусий 
бизнес, хусусий компаниялар янги техника-технологияларни кашф этиб, 
танқис бўлган молиявий ресурсларни, инвестицияларни иқтисодиётга жалб 
эта бошлади. Давлат билан бир қаторда хусусий бизнес томонидан ишлаб 
чиқилган инвестиция сиёсатини фаоллаштириш, мамлакатнинг молиявий 
ресурсларга бўлган эҳтиёжини қондириш имконини берди.
Тадқиқотлар натижаси шунки кўрсатмоқдаки, Япония ҳукумати 
томонидан мамлакатда хусусий бизнесни ривожлантириш ва шароит яратиб 
бериш бўйияа ғоят чуқур ўйланган, келишилган ҳатти-ҳаракати Япония 
давлатини иқтисодий ҳалокатдан қутқариб қолди ва жамиятининг ижтимоий-
сиёсий барқарорлигини таъминлади.
Японияда 1980 йиллардан бошлаб, инновацион ривожланишнинг янги 
тамойиллари ва қоидалари татбиқ этила бошлади, бунинг асосий марказида 
мамлакатда мустақил тадқиқот ва илмий йўналишларини ривожлантириш 
турарди. Мамлакатда га
Япониянинг инновацион ривожланиш тажрибаси кўрсатдики (3.1-
чизма), нафақат янгиликлар, ихтироларни кашф этишга капитал, инвестиция, 
129
M. Wolf. The Japanese Conspiracy London 1983. K. Van Wolferin The Enigma of Japanese Power N.Y. 1990 

---

106 
балки капитал учун ҳам янгиликларқилиниши шартлиги ва улардан самарали 
фойдаланиш зарурлиги ҳам муҳим омил эканлиги аниқланди. 
Япония инновацион ривожланиш тажрибасининг яна бир қирраси – бу 
хусусий 
бизнес 
вакилларининг 
инновацион 
ривожланишга 
фаол 
иштирокидир. Бунинг заминида иккита мотив бўлиб, биринчиси – 
ватанпарварлик, иккинчи – инновацион фаолиятга киритилган капитал 
қайтими, самарадорлиги, анъанавий фаолият турларига нисбатан анча 
юқорилигидир. 
Японияда инновацион иқтисодиётнинг самарали ривожланишининг 
асосий ютуқларидан бири, мамлакатда унинг асосий йўналишлари белгилаб 
қўйилган бўлиб, инновацион ривожланиш жараёнида иштирок этиши лозим 
бўлган барча субъектлар, шунингдек ҳукумат ҳам ушбу йўналишларни 
амалга ошриш бўйича барча мажбуриятларни бекаму кўст тўлиқ 
бажарадилар. Қуйидаги расмда Японияда инновацион ривожланишнинг 
асосий йўналишлари келтирилган. 
3.1-расмдан кўриш мумкинки, мамлакатда инновацион ривожланиш 
мамлакатнинг барча ижтимоий-иқтисодий жараёнларини тўлиқ қамраб олган. 
Унинг асосий йўналишлари тўртта асосий масалани ўз таркибига киритган: 
1.Фундаментал ва амалий тадқиқотларини чуқурлаштириш. 
2.Ташқи алоқаларни кенгайтириш орқали технологик сиёсатни 
юритиш. 
3.Фан-техника тараққиётини аҳоли манфаати ва табиат билан 
ҳамоҳанг ривожланиш. 
4.Ҳудудларни ривожланишнинг технологик сиёсатини юритиш. 
Япониянинг инновацион ривожланиш йўналишлари ғоят кенг 
қамровли бўлиб, ўзига хос жиҳати иқтисодиётни модернизация қилишда 
техник-технологик янгилашда табиат ва жамият уйғунлиги, турли аҳоли 
қатламларининг манфаатлари ҳам инобатга олинишидир. Япония хусусий 
бизнес вакилларига давлат томонидан берилаётган “солиқ кредити” имтиёзи 

---

107 
инновацион ривожланишни таъминлашда катта роль ўйнайди. Японияда 
хусусий 
бизнес 
томонидан 
самарали, 
лекин 
юқори 
хавф-хатарли 
лойиҳаларнинг амалга оширилишида давлат лойиҳа иштирокчиси, бизнес-
партнёр сифатида маълум риск(хавф)ни ўзига олади ва хусусий бизнесни 
қўллаб қувватлайди. 
16-расм. Япония инновацион ривожланишининг асосий йўналишлари
130
Япония иқтисодиётида энг юқори марказлашув – бу фан-техника 
тараққиётини таъминлаш соҳасида кузатилади. Иқтисодиёт, савдо ва саноат 
вазирлиги давлат номидан ягона марказдан туриб бошқариш вазифасини 
бажаради. Бундай бошқарув тизими АҚШда ва Ғарбий Европа давлатларида 
130
Расм муаллифлар томонидан тайёрланди 

---

108 
йўқ бўлиб, ундан кўзланган асосий мақсад – стратегик, узоқ муддатли, 
истиқболли давлат дастурларини ўзида мужассам этган илмий тадқиқотларни 
молиялаштириш, ривожлантириш, реализация қилиш ҳисобланади. Японияда 
ИТТКИ ларнинг марказлашуви ва уларни тартибга солиш учун фанни 
молиялаштириш вазирликлар томонидан амалга оширилади ва доимий амал 
қилувчи йирик, миллий лабораториялар амал қилади. Шунингдек давлатдан 
йирик буюртмалар оладиган марказлашган йирик корпорацияларнинг илмий 
мажмуаларини 
ривожлантириш 
халқаро 
институтлар, 
дастурлар 
ва 
лойиҳаларни шакллантириш орқали амалга оширилади. 
Бугунги кунда Японияда 23 та эркин импорт зонаси, 19 та 
технополислар, 300 тага яқин давлат ва хусусий илмий-техник марказлар 
ишлаб турибди. Япониянинг инновацион ривожини режалаштириш 
АҚШникидан энг катта фарқи – бу ИТТКИни режалаштиришнинг 
самарадорлигини аниқлаш механизмининг мавжудлигидир. 
Япониядан инновацион ривожланишни янада жадаллаштириш учун 
ИТТКИ субъектларига солиқ, амортизация ва бошқа иқтисодий имтиёзлар 
тизимини қўллаш амалиёти кенг қўлланилган. Масалан, ИТТКИ субъектлари 
фаолияти натижасида олинадиган фойдадан солиқ олмаслик, ўша солиқ 
базасини уларнинг моддий-техника базасини мустаҳкамлашга йўналтириш, 
импорт операцияларидан имтиёзли бож-таъриф сиёсатини қўллаш амалиёти 
кенг тарқалган. Масалан, Японияда бугунги кунда ИТТКИга ажратилаётган 
маблағлар АҚШга нисбатан –11,0 марта, Германияга нисбатан –8,4 марта 
камдир.
Япониянинг инновацион ривожланиш йўлида амалга ошираётган 
тадқиқотлар ва илмий техникани қўллаш бўйича ишлари кўпчилик ҳолатда, 
ривожланган мамлакатларникидан фарқ қилади. Масалан, АҚШнинг Гарвард 
бизнес 
мактаби 
профессори 
Х.Такчеучи 
Япония 
инновацион 
ривожланишнинг ўзига хос хусусиятга эга эканлигини қатор жиҳатларини 
кўрсатиб берган. Хусусан, Х.Такчеучининг фикрига кўрса уларнинг 
асосийлари қуйидагиларда кўринади: 

---

109 
-компания ёки фирмага ишлаб чиқариш субъекти (машина) сифатида 
эмас, балки тирик организм сифатида қараши; 
-компания ва фирмаларнинг раҳбар ва бошқарувчилари, яъни масъул 
ходимлар бирор-бир ҳақиқатни излаб топиш ва уни амалиётга жорий этиш 
эмас балки, ўз дунёқарашларига таяниш орқали реал воқелик асосида ишни 
ташкил этиши; 
-асосий эътибор билим ва қобилиятга эмас, балки инновацион 
ривожланишнинг олтинчи авлодини ривожлантиришга қаратиши; 
-корхона ва фирмаларнинг фаолият юритадиган ташкилий тизимига 
эмас, балки ўз-ўзини бошқарадиган ва фаолиятни ташкил этадиган 
коллективга асосий эътибор қаратилиши; 
-корхона ва фирма иш фаолиятини бошқаришда ўрта бўғиндаги 
ходимларнинг фикр ва мулоҳазаларини эътиборга олган ҳолда мавжуд 
мунозалари ҳолатлар ҳал этилади, айнан шу жараён инновацион 
ривожланишда муҳим омил бўлиб ҳисобланади; 
-инновацион ривожланишни самарадорлигини ошириш бўйича 
билимларни оширишда инсайдир ва аутсайдр таълим хизматларидан кенг 
фойдаланилади. 
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, Япония миллий иқтисодиётини 
ривожлантиришда қувиб етишнинг классик усулини қўллайдиган 
мамлакатлар қаторига киради, қувиб етишнинг классик усулининг дастлабки 
даврларида АҚШда ишлаб чиқариладиган юқори технологияларни импорт 
қилиш ҳисобига амалга оширилган; 
 1960 йилдан бошлаб хусусий техника-технологияларини ишлаб 
чиқишга алоҳида эътибор бера бошлади. Япония иқтисодий ўсишни 
таъминлашда имитацион моделни жорий этган, кейинчалик ушбу модел
кейин Осиё қитъасида қатор мамлакатлар кенг қўлланилган, иммитацион 
моделнинг асосий хусусияти чет эл мамлакатлари технологияларига 
маҳаллий технологияларни чатиштириш ҳисобланади; 

---

110 
 Япония 1950 йиллардан бошлаб хорижий мамлакатлардан кўплаб 
патентлар ва лицензиялар сотиб олиш ҳисобига инновацион ривожланишга 
асосланган йирик технопаркларни ташкил этди. 80-йилларида Ташқи савдо 
ва саноат вазирлиги томонидан “Технополис” дастури асосида 14 шаҳарда 18 
та технополис ташкил этилди. “Цукуба” технополиси уларнинг ичида энг 
йириги бўлиб, 28 минг га майдонни эгаллаган, унда 145,0 минг киши фаолият 
кўрсатади; 
 Японияда 1980 йиллардан бошлаб, инновацион ривожланишнинг 
янги тамойиллари ва қоидалари татбиқ этила бошлади, бунинг асосий 
марказида мамлакатда мустақил тадқиқот ва илмий йўналишларини 
ривожлантириш туради.