Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

 
 
Olingan natija quyidagini ko’rsatadi: garchi 1-korxonada kapital qaytimi joriy 
davrda o’tgan davrga nisbatan ortgan bo’lsada, asosiy kapital tarkibida yuqori 
ulushga ega bo’lgan 2-korxonani kapital qaytimining pasayishi o’rtacha darajaning 
o’zgarishiga salbiy ta’sir ko’rsatgan, ya’ni kapital qaytimi o’rtacha darajasi 2,8% 
ga kamaygan. 
Asosiy kapital tarkibiy tuzilishdagi siljishlar ta’sirini aniqlaymiz: 
 
 
 
 
Demak, asosiy kapital tarkibiy tuzilishidagi siljishlar kapital qaytimining 
o’rtacha darajasining 0,08% ga kamayishiga sabab bo’lgan.
Yaratilgan mahsulot qiymati kapital qaytimi, asosiy kapital qiymati, kapital 
qiymatining hissasi orqali quyidagicha ifodalanadi: 





AC
d
CQ
Q
AC
Bu tenglik, mahsulot qiymatining o’zgarishiga omillar ta’sirini aniqlash 
imkonini beradi. 
Firma bo’yicha ishlab chiqarilgan mahsulot qiymati joriy davrda o’tgan 
davrga nisbatan quyidagicha o’zgargan bo’lsa: 
сўм
млн
Q
Q
Q
.
2
,
17704
112974
2
,
130678
0
1






Bunga quyidagi omillar ta’sir ko’rsatgan: 
1) har bir korxonaning kapital qaytimi darajasini o’zgarishi: 
сўм
млн
AC
d
CQ
d
CQ
Q
CQ
2
,
3796
0
,
342000
)
39
,
0
38
,
0
(
)
(
1
1
0
1
1












2) tuzilmaviy siljishlar ta’sirida o’zgarishi: 
сўм
млн
AC
d
CQ
d
CQ
Q
d
4
,
1094
0
,
342000
)
40
,
0
39
,
0
(
)
(
1
0
0
1
0












3) asosiy kapital qiymatining o’zgarishi: 
сўм
млн
AC
AC
Q
AC
8
,
22594
40
,
0
)
(
0
1







%)
6
,
94
(
964
,
0
71
,
0
35
,
0
29
,
0
51
,
0
73
,
0
32
,
0
27
,
0
55
,
0
0
0
1
1











AC
AC
cq
d
CQ
d
CQ
I
%)
2
,
97
(
972
,
0
73
,
0
35
,
0
27
,
0
51
,
0
73
,
0
32
,
0
27
,
0
55
,
0
1
0
1
1











AC
AC
cq
d
CQ
d
CQ
I
%)
2
,
99
(
992
,
0
71
,
0
35
,
0
29
,
0
51
,
0
73
,
0
35
,
0
27
,
0
51
,
0
0
0
1
0











AC
AC
cq
d
CQ
d
CQ
I

---

208 
Demak, o’rtacha kapital qaytimi o’zgarishi hisobiga firmada 3796,2 mln. 
so’mlik, kapital tuzilmasidagi siljishlar hisobiga 1094,4 mln. so’mlik kam 
mahsulot ishlab chiqarilgan, asosiy kapital qiymatining ortishi evaziga qo’shimcha 
22594 mln. so’mlik mahsulot ishlab chiqarilgan. 
Bu uch omil qiymatining yig’indisi qo’shimcha ishlab chiqarilgan mahsulot 
qiymatiga teng bo’ladi: 
сўм
млн
Q
Q
Q
Q
AC
d
CQ
2
,
17704
8
,
22594
4
,
1094
2
,
3796












 
Moddiy aylanma mablag’lar statistikasi.
Moddiy aylanma mablag’lar 
milliy boylikning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. 
Moddiy aylanma 
mablag’larining zaxirasi bu – 
joriy yoki o’tgan davrda tayyorlangan va 
keyinchalik sotish yoki ishlab chiqarishda foydalanish uchun mo’ljallangan ishlab 
chiqarish zaxiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulot, qayta sotish 
uchun olingan mollardir. Shuningdek, ushbu aktivlar tarkibiga moddiy rezervlar, 
strategik maqsad uchun mo’ljallangan mahsulotlar, don va shunga o’xshash 
mamlakat uchun alohida ahamiyatga ega bo’lgan boshqa mahsulotlar kiradi. 
Shu bilan birga ishlab chiqarish zahiralari tarkibiga xom ashyo, materiallar, 
yoqilg’i, jihozlar, urug’lik, ozuqa va korxona oraliq iste’moli uchun mo’ljallangan, 
sotishga qaratilmagan boshqa mahsulotlar kiradi. 
Tugallanmagan ishlab chiqarish - bu mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqarish 
boshlangan, biroq nihoyasiga etkazilmagan, ishlab chiqarish yana davom ettirilishi 
mumkin bo’lgan toifadagi mahsulotlar va xizmatlardir. 
Tayyor mahsulotlar esa to’liq ishlab chiqarilgan va sotish yoki boshqa xo’jalik 
yurituvchi sub’ektlarga yuborish uchun mo’ljallangan mahsulotlar hisoblanadi. 
Shuni ham alohida etiborga olish kerakki, bir xil natural ko’rinishga ega 
bo’lgan ayrim tovarlar mamlakatning yoki iqtisodning ayrim sohasidagi tegishli 
asosiy kapitalini hisobga olinayotgan davrdagi foydalanishiga qarab milliy 
boylikning turli elementlariga tegishli bo’lishi mumkin. Masalan: ishlab 
chiqarishda foydalanilayotgan yoki o’rnatish uchun tayyorlangan stanok asosiy 
kapital tarkibiga kiradi, agar xuddi shu stanok tayyorlovchi korxonaning omborida 
sotish uchun mo’ljallangan tayyor mahsulot sifatida saqlanayotgan bo’lsa, material 
aylanma mablag’lar zaxiralari tarkibiga kiradi. 
Moddiy aylanma mablag’lar zahirasi ma’lum bir momentdagi ko’rsatkich 
bo’lib, o’rtacha qoldiq qiymati bo’yicha baholanadi. 
Moddiy aylanma mablag’larning aylanish koeffitsienti (har bir so’mlik yoki 
ming so’mlik aylanma mablag’larga to’g’ri keladigan sotilgan mahsulot hajmi) 
quyidagicha aniqlanadi:
AYC
Q
K
p
ayc

bu erda: 
P
Q
– sotilgan mahsulot xajmi; 
AYC
– moddiy aylanma 
mablag’larning o’rtacha qoldig’i. 
Moddiy aylanma mablag’larning biriktirish koeffitsienti quyidagi formula 
bilan aniqlanadi: 
p
ayc
ab
Q
AYC
K
K


1

---

209 
Moddiy aylanma mablag’lar aylanishining o’rtacha davriyligi (aylanma 
kapitalning bir davridagi aylanish kunlari soni) quyidagi formula bilan aniqlanadi: 
,
ayc
d
K
D
AYC

D
– kalendar kunlari soni 
p
ab
d
Q
AYC
D
K
D
АYC



Moddiy aylanma mablag’larga bo’lgan talabni quyidagi formula orqali ham 
topish mumkin: 
Moddiy aylanma mablag’lar aylanish tezligini ortishi yoki aylanish 
davrining kamayishi hisobiga bo’shab qolgan aylanma kapital qiymati quyidagi 
formula bilan aniqlanadi: 
T
Q
AYC
AYC
AYC
d
sh
bo
1
1
`
0



yoki


1
`
2
1
Q
K
K
AYC
ab
ab
sh
bo



bu erda:
1
AYC
– joriy davrdagi aylanma kapital koldig’i; 
0
d
AYC
– bazis davrdagi 
bir aylanishning davri (kunlarda); 
1
Q
– joriy davrda sotilgan mahsulot hajmi; 
T
– 
tahlil qilinayotgan davr uzunligi. 
Moddiy aylanma mablag’lardan foydalanish ko’rsatkichlarini quyidagi jadval 
ma’lumotlari asosida tahlil qilamiz: 
11-jadval 
Ko’rsatkichlar 
O’tgan 
davr 
Joriy 
davr 
Moddiy aylanma mablag’lar zahirasi 
216 
232 
Ishlab chiqarilgan mahsulot va ko’rsatilgan xizmatlar qiymati
514 
610 
Moddiy aylanma mablag’larning aylanish koeffitsienti:
Moddiy aylanma mablag’larning biriktirish koeffitsienti:
p
ab
Q
K
AYC


42
,
0
514
216
1
0
0
0
0




p
ayc
ab
Q
AYC
K
K
марта
AYC
Q
K
p
ayc
4
,
2
216
514
0
0
0



марта
AYC
Q
K
p
ayc
6
,
2
232
610
1
1
1



38
,
0
610
232
1
1
1
1
1




p
ayc
ab
Q
AYC
K
K

---

210 
Natijalardan ko’rinib turibdiki, moddiy aylanma mablag’lardan foydalanish 
samaradorligi ortgan, ya’ni aylanish tezligi joriy davrda o’tgna davrga nisbatan 0,2 
punktga ksho’paygan, o’tgan davrda 1 so’mlik mahsulot ishlab chiqarish uchun 
0,42 so’mlik mablag’lardan foydalanilgan bo’lsa, joriy davrda 0,38 so’mlik 
aylanma mablag’lardan foydalanilgan.
Moddiy aylanma mablag’larning qo’shimcha o’zgarishiga quyidagi omillar 
ta’sir qo’rsatgan: 
1) Ishlab chiqarilgan mahsulot va yaratilgan xizmatlar qiymatining ortishi 
hisobiga: 
сўм
млн
K
Q
Q
AYC
ab
Q
.
3
,
40
42
,
0
)
514
610
(
)
(
0
0
1








2) Aylanma mablag’larning biriktirish koeffitsientini o’zgarishi hisobiga: 
сўм
млн
AYC
K
K
AYC
ab
ab
K
ab
.
3
,
24
610
)
42
,
0
38
,
0
(
)
(
1
0
1









Demak, mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish hajmining ortishi 
qo’shimcha 40,3 mln. so’mlik moddiy aylanma mablag’larni talab qilgan, ishlab 
chiqarish samaradorligining ortishi esa, 24,3 mln.so’mlik moddiy aylanma 
mablag’larni tejab qolinishiga sabab bo’lgan.
Bu ikki omillarning birgalikda ta’siri natijasida ishlab chiqarishga qo’shimcha 
kiritilgan aylanma mablag’lar qiymati 16 mln.so’mni tashkil etgan. 
сўм
млн
AYC
AYC
AYC
ab
K
Q
.
16
3
,
24
3
,
40







