Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

 
Yillar
 
2009 
2010 
2011 
2012 
2013 
150 
168 
179 
186 
191 
2-jadvalda keltirilgan qator davriy dinamika qatoriga misol bo’la oladi. 
Chunki uning hadlari bir yil ichida sotilgan tovarlar yig’indisidan tashkil topgan. 
Shunday qilib, dinamika qatorlari yordamida ijtimoiy-iqtisodiy hodisa va 
jarayonlarning rivojlanish qonuniyatlarini o’rganish quyidagi yo’nalishlarda 
amalga oshiriladi: vaqt bo’yicha rivojlanish darajasini baholash; statistik 
ko’rsatkichlar tizimi vositasida o’rganilayotgan hodisaning dinamikasini o’lchash; 
rivojlanishning asosiy tendentsiyalarini aniqlash va miqdoriy baholash; davriy 
tebranishlarni o’rganish; bashoratlash va ekstrapolyatsiya qilish. 
2. Dinamika qatorlarini statistik tahlil qilish ko’rsatkichlari 
 
O’rganilayotgan hodisa va jarayonlarning dinamikasini miqdoriy tomondan 
baholashda quyidagi statistik ko’rsatkichlar qo’llaniladi: mutlaq o’zgarish; 
o’zgarish sur’ati, qo’shimcha o’zgarish sur’ati; bir foiz o’zgarishning mutlaq 
mohiyati. Dinamika qatorlari ko’rsatkichlarini hisoblash ikkita davr darajasini 
taqqoslash natijasida olinadi. Odatda, taqqoslanadigan daraja sifatida qatorning 
birinchi yoki o’zidan oldingi yil darajasi qabul qilinadi. Taqqoslanish usuliga 
qarab, bu ko’rsatkichlar o’zgaruvchan va o’zgarmas bazali ko’rsatkichlarga 
bo’linadi. Ularni bazisli va zanjirsimon ko’rsatkichlar ham deb atashadi. Bazisli 
deyilishiga sabab qatorning barcha hadlari baza deb qabul qilingan bitta had bilan 
taqqoslanadi. Zanjirsimonda esa har bir taqqoslashda taqqoslash bazasi o’zgarib 
boradi. 
Mutlaq o’zgarish
deb, dinamika qatori ikki hadining farqi (ayirmasi)ga 
aytiladi. 
Mutlaq o’zgarish bazis usulida quyidagi formula bilan hisoblanadi: 
.
0
Y
Y
Y
i
b



Zanjirsimon usulda esa quyidagi ko’rinishda hisoblanadi: 
1




i
i
z
Y
Y
Y
Bu erda: 
b
Y

va 
z
Y

–bazisli va zanjirsimon usullarda hisoblangan mutlaq 
o’zgarish;
i
Y
 
–taqqoslanuvchi had; 
0
Y
– baza deb qabul qilingan taqqoslanadigan had;
1

i
Y
- taqqoslanuvchi haddan oldin keluvchi taqqoslanadigan had. 

---

110 
2-jadvalda 
keltirilgan 
ma’lumotlar 
asosida 
mutlaq 
o’zgarish 
ko’rsatkichlarini hisoblaymiz: 
Bazis usulda 
Zanjirsimon usulda 

Y
b
= Y
i
-Y
0
Y
z
= Y
i 
-Y
i-1

Y
b
=168-150=18 mlrd.so’m 

Y
z
=168-150=18 mlrd.so’m 

Y
b
=179 -150=29 mlrd.so’m

Y
z
=179-168=11 mlrd.so’m

Y
b
=186-150=36 mlrd.so’m 

Y
z
=186-179=7 mlrd.sum 

Y
b
=191-150=41 mlrd.so’m 

Y
z
=191-186=5 mlrd.sum 
Mutlaq o’zgarish salbiy (minus) belgiga ham ega bo’lishi mumkin. Bu 
taqqoslanuvchi had taqqoslanadigan haddan kichik ekanligini bildiradi. 
Bazisli va zanjirsimon usulda hisoblangan mutlaq o’zgarish ko’rsatkichlari 
o’zaro bog’liqdir: zanjirsimon usulda hisoblangan mutlaq o’zgarishlar yig’indisi 
(

Y
z
) bazis usulda hisoblangan oxirgi mutloq o’zgarishiga (

Y
b
oxirgi) tengdir. 

Y
z
=

Y
b
(oxirgi), ya’ni 18+11+7+5 = 41 mlrd.so’m. 
Dinamikani o’rganishda eng ko’p tarqalgan va ishlatiladigan ko’rsatkich 
o’zgarish sur’atidir.