Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

7. Valyuta kurslarini hisoblash metodlari 
Valyuta kurslarni hisoblash metodlari amalga oshiriladigan valyuta 
operatsiya va bitimlarining maqsadiga, turiga, mazmuniga, hajmiga bevosita 
bog’liq, ularning o’zi esa, o’z navbatida, ularni ifodalaydigan jarayon va 
operatsiyalarning tipi va turlari bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’langandir. Demak, bu 
erdan valyuta operatsiya va bitmlarini tiplarga ajratish bilan bir qatorda, valyuta 
kurslarini hisoblash metodlarini ham tiplarga va guruhlarga ajratish zaruriyati 
tug’iladi. 
Valyuta operatsiya va bitimlari maqsadli ko’rsatmasi va mazmuni bo’yicha: 
konversion, 
depozit-kredit 
va riskli operatsiyalarga bo’linadi. Valyuta 
operatsiyalariga 
quyidagilar 
kiradi: 
rezidentni 
rezidentdan, 
rezidentni 
norezidentdan, norezidentni rezidentdan va norezidentdan valyutani sotib olish 
yoki olib qo’yishi hamda valyuta qiymatlarni to’lov vositasi sifatida qo’llash;
O’zbekiston Respublikasi bojxona territoriyasiga valyutalarni olib kirish va olib 
chiqish; bir shaxsga qarashli, lekin turli territoriyalarda joylashgan schetlarning 
biridan ikkinchisiga valyuta va valyuta qiymatlarini o’tkazish (rezidentlar va 

---

279 
norezidentlar bo’yicha); valyuta birjalarida bajariladigan valyuta operatsiyalari va 
boshqalar. 
Oldindan kelishilgan kurs bo’yicha bir valyutani ikkinchi valyutaga oddiy 
almashtirish konversion operatsiya deyiladi. U, o’z navbatida, joriy yoki spot 
operatsiyalari va forvard kurslariga bo’linadi. Spot kursi bo’yicha operatsiya 
amalga oshirilgandan keyin valyuta ikki kun ichida o’tkaziladi, forvard kurs 
bo’yicha operatsiyaning bajarilishi shartnomada kelishgan vaqt bo’yicha kelgusida 
amalga oshiriladi. 
Bo’sh turgan (yoki ortiqcha) pul mablag’larining ma’lum bir foiz bilan 
joylashtirilishi yoki etmay turgan chet el valyutasini operatsiyaga jalb qilishga 
depozit-kredit valyuta operatsiyalari deyiladi. Ular vaqt bo’yicha qisqa va uzoq 
muddatli operatsiyalarga bo’linadi. 
Amalga oshiriladigan riskli valyuta bitimlarini mazmuni shundan iboratki, 
har bir valyuta bitimi izmolanayotganda ular etarli darajada kafolatlanishi shart. 
Shu nuqtai nazardan bu operatsiyalarga beriladigan kafolatning mustahkamligi 
darajasi va kafolatchilarning o’zlarini mustaqkamligi bo’yicha guruhlarga 
bo’linadi. Bu erda, risk juda yuqori, o’rtacha va juda past bo’lishi mumkin. Yoki 
umuman bo’lmasligi ham mumkin. Bu bajariladigan operatsiyaga, uning hajmiga 
va bitim tuzuvchilarning bir-birini qanchalik yaxshi bilishiga yoki o’rganganligiga 
va boshqa omillarga bog’liq. Shuning uchun ham valyuta operatsiyalarini amalga 
oshirishda shoshma-shosharlikka yo’l qo’ymasdan, xalq moqoli "etti o’lchab bir 
kes" tamoyilida ish tutilsa yomon bo’lmaydi. 
Endi valyuta kurslari to’g’risida. Hozirgi zamon iqtisodiy adabiyotida kurs 
so’zi ikki xil (tor va keng) ma’noda ishlatiladi. Ayrim mualliflarda bu ikkalasini 
chalkashtirib yuborishadi. Tovarlarning bahosi kurslari, xizmat va kapital kurslari, 
qimmatli qog’oz kurslari, valyuta kurslari to’g’risida bir qancha qarama-qarshi va 
noto’g’ri fikrlar ham bor. Masalan, kurs bilan stavka va normalar aralashtiriladi. 
Ma’lumki stavka va normalar, amalga oshiriladigan bitimlarning samaradorligini, 
ularning boshqalarga nisbatan nisbiy ustunligini ifodalaydi. 
Tor ma’noda kurs deganda valyutaning yoki qimmatli qog’ozlarning 
almashtirish kursi tushuniladi, keng ma’noda esa - bitim yoki operatsiyani amalga 
oshirish qiymati, bahosi tushiniladi. Bu kurs bilan bir xizmat, tovar yoki kapital 
ikkinchisiga almashtiriladi. 
Maqsadi va vazifasi, hisoblash metodlari, qamrab olishi va boshqalariga 
qarab valyuta kurslari rasmiy, umumiy, real, ozod, eksport-import, birja, 
almashtirish, qora bozor va boshqalarga bo’linadi. 
Kurslarni belgilashda eng asosiy vazifa - ularning xarid qobiliyati tengligini 
ta’minlanshdir. Valyutalarning tengligi almashtiruv, rasmiy va real tengliklardan 
iboratdir. Valyutalarning turli bozorlarda bir-biring o’rnini bosadigan bir xil 
kurslarda ayraboshlanishni, ularni muvozanatini xarakterlovchi tenglik almashtiruv 
tenglik deyiladi. Rasmiy tenglik (o’zaro yoki nominal tenglik ham deb yuritiladi) 
davlat moliya organlari tomonidan e’lon qilinadi. Real tenglik (kurs) ikki yoki 
undan ortiq mamlakatning tovarlariga, xizmat va kapitalga bo’lgan baholarini 
taqqoslash asosida hisoblanib, mamlakatning davlatmandliligini, boyligini va 

---

280 
to’lov qobiliyatini ifodalaydi. 
Ikki mamlakat valyutasining tengligi - ularning iqtisodiy rivojlanishi 
muvozanati aynan bir xilligidir, mosligidir, iqtisodiy rivojlanishning mosligi - 
valyuta tengligini saqlashni kafolatidir. 
Valyuta hisob-kitoblarida muhim masalalardan biri - valyuta kotirovkasidir. 
Kotirovka deganda milliy valyuta kursini boshqa mamlakat valyutasida belgilash 
tushuniladi. Kotirovka to’g’ri va teskari turlarga bo’linadi. Ko’p davlatlarda to’g’ri 
kotirovka ishlatiladi. Uning mazmuni quyidagidan iborat - chet mamlakat 
valyutasining bir birligi milliy valyutani "X" birligiga teng. Bu paytda chet 
mamlakat valyutasi e’lon qilingan kurs bo’yicha sotiladi, milliy valyuta esa sotib 
olinadi. Teskari kotirovkada esa milliy valyutani bir birligi chet mamlakat 
valyutasini "X" birligiga teng deb olinadi. Bu paytda chet mamlakat valyutasi sotib 
olinadi, milliy valyuta esa sotiladi. 
Evropaning bir qator mamlakatlari xalqaro hisob-kitoblarda asosan teskari 
kotirovkadan foydalanishadi, Lotin Amerikasi va Osiyo davlatlari - to’g’ri 
kotirovkadan. AQSHda kotirovkaning ikki turi ham qo’llaniladi. 
To’g’ri kotirovka quyidagi formula bilan hisoblanadi: 
K = S
0
: R bu erdan R = S
i
: S
0
,
bu erda S
1
= milliy valyutadagi summa; S
0
- chet mamlakat valyutasidagi summa; 
R - miliy valyutaning chet mamlakat valyutasidagi kursi.
Teskari kotirovka S
0
=S
1
:R, R=S
0
:S
1
Masalan, moliya bozorida quyidagi kurslar uchrashi mumkin: USD/UZS; 
GBR/INR; ITL/CAD va hakozolar. 
O’zbek firmasi o’z tovarini Gretsiyada sotib 40,0 mln draxmaga ega bo’ldi. 
Lekin unga Amerika dollari kerak. Demak draxmani dollarga almashtirish kerak, 
o’sha kundagi kurs USD/GBP – 1615,3 ga tengligi aniqlandi Shu kurs bo’yicha 
almashuv operatsiyasi bajarilsa o’zbek firmasi 24763 (40.000.000/1615,3) AQSH 
dollariga ega bo’ladi. 
Moliya bozorida valyutani sotib olish va sotish kurslari mavjud. Bu kurslar 
talab va taklif kurslari deb ham ataladi Ma’lumki banklar valyutani talab kursi 
bo’yicha sotib oladi, taklif kursi bilan sotadi. Valyutachilar jargonida (maxsus 
tilida) sotib olish kursi –“bid”, sotish kursi – “offer” deb ataladi (jargon bo’yicha 
AQSH dollari –ko’k, baks, Avstriya dollari – ossi, Novozelandiya dollari – kivi, 
funt sterling – paunda va boshqalar). Ular o’rtasidagi farq marja yoki spredni 
tashkil qiladi (bid – offer = spred). 
Masalan, “HDH” qo’shma korxonasi (Toshkent) ishlab chiqargan tovarini 
Shtutgarddagi xaridorga sotib 30 mln. evroga ega bo’ldi. Bu pulning yarmi AQSH 
ga asbob-uskuna sotib olish uchun ko’chirilishi kerak. Kurslar USD/EUR – 1,101-
1,110. Ko’rinib turibdiki, AQSH dollari 1,110 kurs bilan sotib olinadi. Demak, 
AQSH ko’chiriladigan dollari xajmi teng: (30000000:2):1,110 = 135135135 dollar. 
Marja summasi bankning valyuta operatsiyasi bilan bog’liq xarajatlarni 
qoplaydi, ortiqchasi esa bank foydasi bo’ladi. 
Konversion operatsiyalarning bajarilish turiga qarab valyuta kurslari: 
rasmiy, banklararo, joriy, birja va joriy almashtirish kurslariga bo’linadi. Rasmiy 

---

281 
kurs Markaziy bank tomonidan e’lon qilinadi, qolgan kurslar esa valyutaga bo’lgan 
talab va taklif asosida belgilanadi. Ular rasmiy kursdan butunlay farq qilishi 
mumkin. Bu tabiiy hol. 
Valyuta bozorida yuqoridagi kurslardan tashqari yana kross, spot va forvard 
kurslari ham mavjud. 
Ikki va undan ortiq valyuta kursining uchinchi valyutaga nisbati kross kurs 
deyiladi. 
Kross kursni quyidagi formula bilan aniqlaymiz: