Toshkent moliya instituti sirtqi fakultet «moliya» kafedrasi

Fond bozori tarixidagi eng yuqori o‘ntalikka kirgan aksiyalarni birlamchi ochiq joylashtirish operatsiyalari¹¹
(4-jadval)

№	Kompaniya nomi	Jalb qilingan kapital miqdori	Faoliyat sohasi
1	Alibaba (Xitoy)	25 mlrd AQSh dollari	Internet savdo
2	Visa (AQSh)	17,9 mlrd AQSh dollari	To‘lov tizimi
3	Enel S.p.A (Italiya)	16,5 mlrd AQSh dollari	Elektroenergetika
4	Facebook (AQSh)	16 mlrd AQSh dollari	Axborot texnologiyalari
5	General motors (AQSh)	15,8 mlrd AQSh dollari	Avtosanoat
6	Deutsche Telekom (Germaniya)	13 mlrd AQSh dollari	Telekommunikatsiya
7	AT&T Wireless (AQSh)	10,6 mlrd AQSh dollari	Telekommunikatsiya
8	Kraft Foods (AQSh)	8,7 mlrd AQSh dollari	Oziq-ovqat sanoati
9	France Telecom (Frantsiya)	7,3 mlrd AQSh dollari	Telekommunikatsiya
10	Telstra (Avstraliya)	5,6 mlrd AQSh dollari	Telekommunikatsiya

Kompaniyalarning aksiyalarini joylashtirish bo‘yicha listing uchun to‘lovlardan tashqari fond birjalari tomonidan alohida talablar ham mavjudligini qayd etib o‘tish lozim. Masalan, Nyu-York fond birjasida kompaniya aksiyalarini listingdan o‘tkazish uchun oxirgi moliya yili bo‘yicha soliqlar to‘langunga qadar daromad 2,7 million AQSh dollaridan, oxirgi ikki yil davomidagi foyda 3 million AQSh dollaridan, moddiy aktivlarning sof qiymati 18,0 million AQSh dollaridan, aksiyalar kurs qiymati 19 million AQSh dollaridan, oxirgi olti oy davomida emitent aksiyalari savdolarining o‘rtacha oylik hajmi 100 ming AQSh dollaridan kam bo‘lmasligi, shuningdek, 100 ta va undan ortiq aksiyalarga egalik qiluvchi aksiyadorlar soni kamida ikki mingtani tashkil etishi shart. London fond birjasi tomonidan esa kompaniyalar tijorat, moliyaviy va boshqaruvga oid axborotlarining ochiqligi bilan birga bozor kapitalizatsiyasi 700 ming funt sterlingdan kam bo‘lmasligi, muomalaga chiqarilgan aksiyalar erkin muomalada bo‘lishi, kamida 25 foiz aksiyalar kompaniya direktorlari hisoblanmagan aksiyadorlarga tegishli bo‘lishi, birorta ham aksiyador 30 foizdan ortiq ovozga ega bo‘lmasligi talab etiladi

Aksiyadorlik jamiyatlari oddiy aksiyalarni joylashtirishi shart, shuningdek, imtiyozli aksiyalarni ham joylashtirish imkoniyatiga ham egalar. Joylashtirilgan imtiyozli aksiyalarning nominal qiymati jamiyat ustav kapitalining yigirma foizidan oshmasligi kerak. Aksiyadorlik jamiyati ustav kapitalining eng kam miqdori jamiyat davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan sanada O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining kursi bo‘yicha 400 ming AQSh dollariga teng summadan kamni tashkil etmasligi kerak. Jamiyatning ustav kapitalini jamiyat ustavida nazarda tutilgan miqdorda shakllantirishning eng ko‘p muddati jamiyat davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan e’tiboran bir yildan oshmasligi lozim.Shu oʻrinda boshqa aksiyadorlik jamiyatlari ustav kapitali boʻyicha ham minimal talablarni keltirish maqsadga muvofiq.


Xulosa
Xulosa qilib aytganda, Aksiya – bu uning egasi hissadorlik jamiyati kapitaliga oʻzining maʼlum hissasini qoʻshganligiga va uning foydasidan dividend shaklida daromad olish huquqi borligiga guvohlik beruvchi qimmatbaho qogʻozdir. Bundan tashqari, aksiya korxonani boshqarishda qatnashish huquqini ham beradi.
Aksiya (frans. action – farmoyish; ruxsatnoma, faoliyat) – aksiyador jamiyat chiqargan qimmatbaho qogʻoz. Oʻz egasining aksiyadorlar jamiyati kapi-talida hissasi borligini va shunga muvofiq, topilgan foydaning bir qismini divi-dend shaklida olishini, uni boshqarishda ishtirok etish huquqini tasdiqlaydi. A. qimmatli qogʻozlarning keng tarqalgan qismi, hissabay qogʻozlar turkumiga kiradi. A. chiqargan jamiyat emmitent, uni sotib olganlar esainvestorlar deb ataladi. A. dastlab emmitent tomonidan birlamchi bozorda sotiladi, soʻngra u ikkilamchi bozorda (fond bozorida) qaytadan oldisotdi etiladi. A. bevosi-ta emmitent yoki vositachilar tomonidan sotiladi. Oʻzbekistonda A. aholiga xu-susyiylashtirish investitsiya fondlari (XIF) va ularga qarashli maxsus maga-zinlarda sotiladi.
Oʻzbekistonda 1997-yil 5 ta investitsiya fondi ishladi.A. davlat korxonalari aksiyador ja-miyatlarga aylantirilgan chogʻda va yangidan aksiyadorlar jamiyatlari tuzilgan paytda chiqariladi. Oʻzbekistondagi A. davlat mulkini aksiyadorlash jarayonida 1989-yildan boshlab chiqarilgan. A. egasining nomi yozilgan va taqdim etgan kishiga tegishli A.ga boʻlinadi. Oʻzbekistonda aholi orasida birinchi turdagi A. tarqalgan. A. oddiy va im-tiyozli turlarga boʻlinadi. Oddiy A. dividend miqdori kafolatlanmagan, lekin aksiyadorlar majlisida ovoz berish huquqini ta’minlovchi A.; imtiyozli A. dividend oldindan belgilangan, lekin ovoz berish huquqini ta’minlamaydigan A. egasining oʻzida yoki depozitariylarda saqlanadi. Mac, 1995-yilda "Vaqt" milliy depozitariysida 2040 aksiyadorlik jamiyatlarining umumiy nominal miqdori 4 mlrd. soʻmlik aksiyalari saqlandi.
Shunday qilib, Aksiyaning nominal qiymati – aksiyaning o‘zida belgilab qo‘yilgan qiymati. 
Jamiyat chiqaradigan barcha aksiyalarning nominal qiymati bir xil bo’lishi
lozim. Aksiyalar egasining nomi yozilgan emissiyaviy qimmatli qog‘ozlar bo‘lib,ular turiga ko‘ra oddiy va imtiyozli bo‘lishi mumkin. 
Aksiyalar mulk huquqi yoki boshqa ashyoviy huquq asosida qaysi yuridik 
yoki jismoniy shaxsga tegishli bo‘lsa, o‘sha yuridik yoxud jismoniy shaxs aksiyani 
egasi – aksiyador deb yuritiladi. 
Aksiyador– aksiyaning egasi bo‘lgan yuridik yoki jismoniy shaxs.
Oddiy aksiyalar ovoz beruvchi bo‘lib, ular egasiga dividendlar olish, buni
aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishlarida va jamiyatni boshqarishda ishtirok etish
huquqini beradi. Aksiya egalariga dividendlarni, shuningdek, jamiyat tugatilganda
aksiyalarga qo‘yilgan mablag‘larni birinchi navbatda olish huquqini beradigan aksiyalar imtiyozli aksiyalardir.
Xulosa qilib aytganda, asiyadorlar boyligini maksimallashtirish, ya’ni ular
aksiyalarining bozor qiymati (bahosi)ni maksimallashtirish aynan shunday qoida
hisoblanadi.
Faraz qilaylik, Siz korporatsiyani boshqarayapsiz va mablag‘ tikish (joylashtirish)ning ikkita muqobil variantidan bittasini tanlashingiz kerak. Tanlaganda ham juda riskli va deyarli xavfsiz variantdan birini tanlashingiz zarur. 
Aksiyadorlaringizning ba’zilari, ehtimol, risk darajasini qisqartirishga intilishar. Boshqalari esa, birinchi investitsion loyiha kelajagiga pessimistik ruhda gumon bilan qarashar. Shu bilan birga aksiyadorlarning bir qismi riskka moyilbo‘lishi yoki riskli loyihaning istiqboli porloq deb hisoblashlari mumkin. 
Aytingchi, bunday sharoitda menejer qanday qilib barcha aksiyadorlarni qoniqtiradigan va ularning ko‘ngliga moydek yoqadigan qaror qabul qilsin? 
Faraz qilaylik, risksiz loyihani tanlagandan ko‘ra riskli loyihani afzal ko‘rib, 
Siz firma aksiyalarining bozor qiymati (bahosi)ni ko‘proq oshirasiz. Shuning 
uchun, garchi ba’zi aksiyadorlar o‘z mablag‘lari ishonchli aktivlarga investitsiya
qilinishini hamma narsadan ustun qo‘ysalar-da, Sizning ikkinchi loyihani 
tanlashingiz ularning manfaatiga xizmat qilmaydi. 
Aksiyadorlarimizning umumiy yillik daromadlari aksiyalar kursi o‘sishi va korporatsiya aksiyalariga reinvestitsiya qilingan dividendlar umumiy summasiga 
teng miqdorda belgilanadi
Shunday qilib, Hоzirgi zаmоnаviy shаrоitdа bоshqаrishdа iqtisоdiy uslubning birinchi o’ringа qo’yilishi хo’jаlik hisоbidаgi kоrхоnа vа sех, uchаstkаlаrining аsоsiy tаmоyili bo’lib, bundа mоliyaviy vа bоshqаruv tаhlili muhim аhаmiyatgа egаdir. Fаqаt mоliyaviy vа bоshqаruv tаhlili tufаyli jаmоа fаоliyatining iqtisоdiy nаtijаlаri оb’еktiv bаhоlаnib, kоrхоnаning hаr bir bo’limi, hаr bir ishchining umumiy nаtijаdаgi ulushi аniqlаnаdi.
Mоliyaviy vа bоshqаruv tаhlilisiz хo’jаlik mехаnizmini to’g’rilаsh vа uni tаkоmillаshtirishni аmаlgа оshirib bo’lmаydi. Mоliyaviy vа bоshqаruv tаhlili ishlаb chiqаrish imkоniyatlаrini аniqlаb qоlmаy, bаlki mоddiy rеsurslаrdаn оqilоnа tеjаmkоrlik bilаn foydаlаnishni rаg’bаtlаntirаdi, shu bilаn birgа ishlоvchilаrni tеjаmkоrlik ruhidа Rаqоbаtchilаrning imkоniyatlаrini muntаzаm o’rgаnib turish sоtish uchun mo’ljаllаngаn mаhsulоtlаrni o’z vаqtidа хаridоrlаrgа еtkаzish vа firmа schеtigа pul kеlib tushish rеjаsini muvаffаqiyatli bаjаrishning gаrоvidir. Fаqаt rаqоbаtchilаrning bоzоrgа o’хshаsh tоvаrlаr еtkаzib bеrish imkоniyatini bilibginа qоlmаy, shuningdеk, ulаrgа mo’ljаllаngаn mаhsulоtlаrni o’z vаqtidа хаridоrlаrgа еtkаzish vа firmа schеtigа pul kеlib nisbаtаn siffаtli vа аrzоnrоq tоvаrlаr tаklif qilish chоrаlаrini ko’rish yuqоri fоydа оlishning yanа bittа оmilidir.
Rаqоbаtchilаrning imkоniyatlаrini o’rgаnishdа qаtоr dаvrlаr mоbаynidа iхtisоslik tоvаrlаrning sоtilish hоlаtini kuzаtmоq vа mа’lumоtlаrni tаhlil etish lоzimdir. Bundаy tаhlil quyidаgi tаrtibdа bаjаrilаdi.
Xulosa qilib aytsam, Kompaniyalarning aksiyalarini joylashtirish bo‘yicha listing uchun to‘lovlardan tashqari fond birjalari tomonidan alohida talablar ham mavjudligini qayd etib o‘tish lozim. Masalan, Nyu-York fond birjasida kompaniya aksiyalarini listingdan o‘tkazish uchun oxirgi moliya yili bo‘yicha soliqlar to‘langunga qadar daromad 2,7 million AQSh dollaridan, oxirgi ikki yil davomidagi foyda 3 million AQSh dollaridan, moddiy aktivlarning sof qiymati 18,0 million AQSh dollaridan, aksiyalar kurs qiymati 19 million AQSh dollaridan, oxirgi olti oy davomida emitent aksiyalari savdolarining o‘rtacha oylik hajmi 100 ming AQSh dollaridan kam bo‘lmasligi, shuningdek, 100 ta va undan ortiq aksiyalarga egalik qiluvchi aksiyadorlar soni kamida ikki mingtani tashkil etishi shart. London fond birjasi tomonidan esa kompaniyalar tijorat, moliyaviy va boshqaruvga oid axborotlarining ochiqligi bilan birga bozor kapitalizatsiyasi 700 ming funt sterlingdan kam bo‘lmasligi, muomalaga chiqarilgan aksiyalar erkin muomalada bo‘lishi, kamida 25 foiz aksiyalar kompaniya direktorlari hisoblanmagan aksiyadorlarga tegishli bo‘lishi, birorta ham aksiyador 30 foizdan ortiq ovozga ega bo‘lmasligi talab etiladi
Aksiyadorlik jamiyatlari oddiy aksiyalarni joylashtirishi shart, shuningdek, imtiyozli aksiyalarni ham joylashtirish imkoniyatiga ham egalar. Joylashtirilgan imtiyozli aksiyalarning nominal qiymati jamiyat ustav kapitalining yigirma foizidan oshmasligi kerak. Aksiyadorlik jamiyati ustav kapitalining eng kam miqdori jamiyat davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan sanada O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining kursi bo‘yicha 400 ming AQSh dollariga teng summadan kamni tashkil etmasligi kerak.