Toshkent moliya instituti sirtqi fakultet «moliya» kafedrasi

1-rasm. Aksiyadorlik jamiyatlari soni va aksiyalar emissiyasi.⁴
…….
01.01.2015 01.012016 01.01.2017 01.01.2018 01.01.2019 01.01.2020 01.012021
Ma’lumotlaridan koʻrinib turibdiki aksiyadorlik jamiyatlari soni kamayib borayotgan bir vaqtda aksiyalar emissiya miqdori oʻsish tendensiyasiga ega.
Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risidagi qonun hujjatlari Aksiyadorlik jamiyatlarini tuzish, ularning faoliyati va ularni tugatish, aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish bilan bog‘liq munosabatlar ushbu Qonun hamda O‘zbеkiston Rеspublikasining boshqa qonunlari bilan tartibga solinadi.Qishloq xo‘jaligi, bank, invеstitsiya va sug‘urta faoliyati sohalarida, shuningdеk davlat korxonalarini xususiylashtirish chog‘ida aksiyadorlik jamiyatlari tuzish va ular huquqiy holatining o‘ziga xos xususiyatlari qonun hujjatlari bilan bеlgilanadi.
Aksiyadorlik jamiyatining huquqiy holati Ustav fondi jamiyatning aksiyadorlarga nisbatan majburiyatlarini tasdiqlovchi muayyan miqdordagi aksiyalarga taqsimlangan xo‘jalik yurituvchi sub’yekt aksiyadorlik jamiyati dеb hisoblanadi. Jamiyat qonun hujjatlarida taqiqlanmagan faoliyatning har qanday turlarini amalga oshirish chog‘ida huquqlarga ega bo‘ladi va majburiyatlarni o‘z zimmasiga oladi. Jamiyat yuridik shaxs hisoblanadi va o‘zining mustaqil balansida hisobga olinadigan alohida mol-mulkiga ega bo‘ladi, o‘z nomidan mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlarni olishi hamda amalga oshirishi, zimmasiga majburiyatlar olishi, sudda da’vogar va javobgar bo‘lishi mumkin.

2. 
   Aksiyadorlar boyligini maksimallashtirish yo’llari
   

Aksiyadorlar boyligini maksimallashtirish, ya’ni ular aksiyalarining bozor qiymati (bahosi)ni maksimallashtirish aynan shunday qoida hisoblanadi.
Faraz qilaylik, Siz korporatsiyani boshqarayapsiz va mablag‘ tikish (joylashtirish)ning ikkita muqobil variantidan bittasini tanlashingiz kerak. Tanlaganda ham juda riskli va deyarli xavfsiz variantdan birini tanlashingiz zarur. 
Aksiyadorlaringizning ba’zilari, ehtimol, risk darajasini qisqartirishga intilishar. Boshqalari esa, birinchi investitsion loyiha kelajagiga pessimistik ruhda gumon bilan qarashar. Shu bilan birga aksiyadorlarning bir qismi riskka moyilbo‘lishi yoki riskli loyihaning istiqboli porloq deb hisoblashlari mumkin. 
Aytingchi, bunday sharoitda menejer qanday qilib barcha aksiyadorlarni qoniqtiradigan va ularning ko‘ngliga moydek yoqadigan qaror qabul qilsin? 
Faraz qilaylik, risksiz loyihani tanlagandan ko‘ra riskli loyihani afzal ko‘rib, 
Siz firma aksiyalarining bozor qiymati (bahosi)ni ko‘proq oshirasiz. Shuning 
uchun, garchi ba’zi aksiyadorlar o‘z mablag‘lari ishonchli aktivlarga investitsiya
qilinishini hamma narsadan ustun qo‘ysalar-da, Sizning ikkinchi loyihani 
tanlashingiz ularning manfaatiga xizmat qilmaydi. 
Gap shundaki, samarali faoliyat yuritayotgan kapital bozorlarida aksiyadorlar o‘zlarining shaxsiy aksiyalar portfellari risklilik darajasini Sizning firmangiz 
aksiyalarining bir qismini sotib, undirilgan pulni ishonchli aktivlarga investitsiya
qilish orqali kamaytirish imkoniyatiga egalar. Demak, riskli loyiha tanlanadigan
bo‘lsa, hatto riskni xush ko‘rmaydigan aksiyadorlar ham yutadilar. Chunki ular
bugunning o‘zida qo‘shimcha daromad oladilar. Keyin esa ular olgan daromadlarini yoki reinvestitsiya qiladilar, yoki o‘z ehtiyojlariga sarflaydilar. 
Shunday qilib, ko‘rib turibmizki, riskli loyihani tanlash ham xususiy 
aksiyadorlar manfaatiga mos kelishi mumkin. Chunki aynan riskli loyiha ular
qo‘lidagi aksiyalarning bozor qiymati (bahosi)ni oshirishga qodir. Menejerlar 
qabul qiladigan qarorga ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan yagona risk tanlangan u yoki
bu variant firma aksiyalarining bozor qiymati (bahosi)ga qanchalik ta’sir qilishi
bilan bog‘liq. 
Aksiyadorlar boyligini maksimallashtirish vazifasini bajarish firma qo‘llaydigan ishlab chiqarish texnologiyalari, bozor foiz stavkalari, bozor riski uchun mukofot va qimmatli qog‘ozlar kotirovkasiga bog‘liq. Ushbu barcha omillarniinobatga olgan holda menejerlar aksiyadorlar firmani o‘zlariboshqarganlarida qanday investitsion qaror qabul qilsalar, xuddi shunday qarorlarni qabul qilishlari mumkin. Shu bilan birga qaror riskni tan olmaslik darajasiga yoki muldorlarning boyligi darajasiga bog‘liq emas. Demak, investitsion qarorlarni shular to‘g‘risida muayyan ma’lumot yig‘masdan turib ham qabul qilish mumkin. Ko‘rinib turibdiki, aksiyadorlar boyligini maksimallashtirish qoidasi juda to‘g‘ri qoida va firmani boshqarayotganda har bir menejer ushbu qoidaga rioya qilmog‘i darkor.Mazkur qoidaga rioya qilar ekanlar, menejerlar har gal biror qaror qabul qilish talab etilganda aksiyadorlar o‘rtasida so‘rovo‘tkazmasdan turib ham o‘zvazifalarini bajara oladilar. 
Korporatsiyalar faoliyatini tadqiq qiladigan olimlar ba’zida boshqaruv 
xodimlarining asosiy vazifasi firma foydasini maksimallashti-rishdan iborat, degan 
fikrni bildiradilar. Ma’lum sharoitda aksiyadorlarning foydasini ham, boyligini
ham imkon qadar ko‘paytirishdan maqsad bir xil moliyaviy qarorlarning qabul
qilinishini taqozo etadi. Odatda, firma foydasini ko‘paytirish uchun mutaxassislar 
ikkita eng muhim muammoga bilan duch keladilar. Bu muammolarning sababi esa 
vaqt va ehti-moliy mezonlarning noaniqligidadir:
 agar ishlab chiqarish jarayoni bir necha vaqt oralig‘idan iborat bo‘lsa,u holda aynan qaysi vaqt oralig‘ida foyda maksimallashtirilishi kerak?
 agar daromad va xarajatlar – noaniq ko‘rsatkichlar bo‘lsa, u holda, 
foydaning o‘zi ehtimollik qiymati bo‘lgan taqdirda “foydani maksimal-lashtirish” 
tushunchasining ma’nosi nimada?
Endi keling, foydani maksimallashtirish mezonlari bilan bog‘liq bo‘lgan shu 
ikkala muammoni ko‘rib chiqamiz. Birinchi muammo foydani ishlab chiqarish
jarayonining davomiyligi bilan bog‘lashdan iborat.
Faraz qilaylik, firma ikkita loyihadan birini tanlashi kerak. Ikkala loyihani
amalga oshirishni boshlash uchun 100,0 mln. so‘m miqdorida xarajat qilish kerak. 
Ammo ikkinchi loyihaning uzoqroq davom etishi ko‘zda tutilgan. “A” loyihaning 
bir yildan keyin 105,0 mln.so‘m miqdorida daromad keltirishi mo‘ljallangan va shundan keyin u yopiladi. Shunday qilib, undan ko‘riladigan foyda 5,0 mln.
so‘mni tashkil etadi (105,0 mln. so‘m – 100,0 mln. so‘m). “B” loyiha esa 2 yil
davom etishi kerak va birinchi yili hech qanday daromad keltirmaydi, ikki yil
o‘tgach esa loyihadan olingan foyda 10,0 mln. so‘mni tashkil etadi. Shunday qilib, 
savol tug‘iladi: mazkur vaziyatda foydani maksimallashtirish mezoni qanday qilib 
qo‘llanilishi mumkin? 
Endi, foydani maksimallashtirish mezonlaridan noaniq vaziyatda foydalanish 
murakkabligi nimadan iboratligini ko‘rib chiqamiz. Faraz qiling, Siz firma menejerisiz. Firma ikkita investitsion loyihadan bittasini tanlashi lozim. 
Loyihalarni amalga oshirish uchun 100,0 mln. so‘m miqdorida xarajat talab etiladi va sarflangan kapital (sarmoya) ma’lum vaqt o‘tgach, o‘zini oq (qop)lashi kerak. 
Xuddi yuqorida keltirilgan misoldagi singari “A” loyiha 105,0 mln. so‘m
miqdorida kafolatlangan daromad keltiradi, ya’ni aniq aytish mumkinki, “A” 
loyiha bo‘yicha foyda 5,0 mln so‘mni (105,0 mln. so‘m – 100,0 mln. so‘m) tashkil 
etadi.
“V” loyiha bo‘yicha foyda miqdori aniq emas – ushbu loyiha bo‘yicha 
olinadigan daromad 120,0 mln. so‘m yoki 90,0 mln. so‘m bo‘lishi mumkin va har 
ikkala variantning amalga oshish ehtimoli 0,5ga teng. Shunday qilib, “V” loyiha
firmaga yoki 20,0 mln. so‘m miqdorida foyda keltiradi yoki firma 10,0 mln. so‘m 
yo‘qotadi. Mazkur kontekstda “foydani maksimal darajada oshiradigan loyiha”
degan tavsiya nimani anglatishi mumkin? 
Foyda ko‘rsatkichlaridan farqli o‘laroq, aksiyadorlik kapitalining joriy bozor 
qiymatini aniq hisoblab chiqish mumkin (masalan, IBM korporatsiyasining kelgusi
(bo‘lajak) daromadi – noaniq ko‘rsatkich, unga tegishli bo‘lgan aksiyalarning joriy 
bahosi esa bizga ma’lum). Demak, foydani maksimallashtirish qoidasidan farqli
o‘laroq, aksiyadorlar boyligini maksimallashtirish qoidasi firmaning bo‘lajak 
xarajatlari va daromadlari noaniqligi sharoitida menejerlarning asosiy vazifalarinianiq belgilab beradi.
Shunday qilib, korporativ boshqaruvning asosiy vazifasi firma bahosini 
aksiyadorlar manfaatiga mos tarzda maksimallashtiradigan qaror qabul qilishdan iborat. Mazkur mezonni amalga oshirishda yuzaga keladigan asosiy muommo qabul qilingan qarorning firma bo‘lajak qiymati (bahosi)ga eng yuqori ta’siri ehtimoli qanday bo‘lishi mumkinligi to‘g‘risidagi ma’lumotni olishdan iborat. Agar menejer o‘z firmasi va boshqa kompaniyalar aksiyalarining bozor bahosi o’zgarishi kuzatib borish imkoniyatiga ega bo‘lsa, uning vazifasi ancha yengillashadi.
Darhaqiqat, bozordagi narx (baho)lar to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lmay turib, bu mezon umuman qanday qilib amalga oshirilishi mumkinligini tasavvur qilib bo‘lmaydi.
Albatta, yaxshi menejer o‘z firmasidagi ishlab chiqarish jarayonini har kimdan ham ko‘proq biladi, deb faraz qilish maqsadga muvofiq bo‘lar edi, ammo bunday 
ichki (firma nuqtayi nazaridan) ma’lumot samarali qaror qabul qilish 
uchun yetarli bo‘la olmaydi. 
Fond bozori bo‘lmagan taqdirda menejerlarga tashqi (firma uchun) ma’lumot 
masalan mulkdorlarning mulkdorlarning boyligi, nimalarni xush ko‘rishlari va 
boshqa investitsion imkoniyatlari to‘g‘risida ma’lumot kerak bo‘ladi. 
Bunday ma’lumotni qo‘lga kiritish uchun esa katta mablag‘ sarflanishi mumkin
(agar, umuman bunday ma’lumotni sotib olish mumkin bo‘lsa). 
Shu sababdan fond bozorining borligi (mavjudligi) menejerlarga to‘plash nisbatan oson bo‘lgan ma’lumotlar, xususan aksiya va obligatsiyalar bahosi to‘g‘risidagi ma’lumotlar hamda deyarli qo‘lga kiritib bo‘lmaydigan ma’lumotlar, 
ya’ni aksiyadorlarning boyligi, ular xush ko‘radigan narsalar va boshqa investitsion imkoniyatlari to‘g‘risida ma’lumotlarni to‘plash imkonini beradi.
Shunday qilib, yaxshi rivojlangan fond bozorlarining mavjudligi firma mulkiga
egalik huquqini uni boshqarishdan ajratishni samarali amalga oshirishga yordam beradi. 
E’tibor bering, qaysidir ma’noda korporatsiyaning oliy rahbariyati va korporat 
siya faoliyatini kuzatib boradigan tashqi moliyaviy tahlilchilar oldida turgan vazifa bitta.
Ikkala guruhdagi mutaxassislar oxir-oqibat bitta savolga javob berishlari kerak
qanday qilib boshqaruv xodimlarning qarorlari firma aksiyalarini bahosiga ta’sir va
qilishi mumkin? 
Farqi esa shundaki, tahlilchilardan farqli o‘laroq, menejerlar bu qarorlarni qabul qiladilar va ularning amalga oshirilishi uchun javob beradi (mas’uldir)lar.
Biror korporatsiya oliy darajadagi boshqaruv xodimlarining asosiy vazifalarini
bilib olish uchun boshqaruv aksiyadorlarga taqdim etadigan yillik hisobotga ko‘z tashlashning o‘zi kifoya. 
Odatda, bu hujjatga so‘zboshi sifatida korporatsiya ijrochi direktorining xati ilova qilinadi. Ushbu xatda boshqaruvning moliyaviy maqsadlari va ushbu 
maqsadga yetishish (erishish)ning umumiy strategik rejasi bayon etiladi. 
Boshqaruv borasida dunyo miqyosida yetakchilik. Men va dunyoning turli mamlakatlarida Honeywell korporatsiyasida mehnat qiladigan barcha ishchi-xodimlar bizning korporatsiya kelajagini aynan shunday tasavvur qilamiz, ya’ni 
biz shuni istaymiz. Aynan shu bilan bizning asosiy vazifalarimiz aniqlanadi va kompaniyaning asosiy maqsadiga – kompaniya aksiyadorlarning manfaatlariga mos tarzda uning aksiyalari bozor bahosi o‘sishini ta’minlashga
erishish yo‘llari ko‘rsatib beriladi.
Hozirgi paytda rompaniya o‘zining birinchi navbatdagi 
moliyaviy vazifasini bajarishni maqsad qilgan: aksiyadorlar bizning firma bilan
taqqoslasa bo‘ladigan va shu kompaniyalar ro‘yxatining birinchi chorak bo‘lagidan o‘rin olgan firmalar ko’rsatkichga teng yillik umumiy
daromad olishlarini ta’minlash.
Aksiyadorlarimizning umumiy yillik daromadlari aksiyalar kursi o‘sishi va korporatsiya aksiyalariga reinvestitsiya qilingan dividendlar umumiy summasiga 
teng miqdorda belgilanadi. 
Bizning menejerlar ushbu maqsadga erishish uchun belgilangan yo‘ldan chetga og‘ishmay boradilar. Bizning qisqa muddatli kompensatsiya dasturimizga muvofiq
korporatsiya xodimlari kompaniya daromadida erishilgan yaxshi ko‘rsatkichlar uchun mukofotlanadilar. Biz kompleks moliyaviy reja ishlab chiqdik va ushbu rejada sotuv, foyda, aylanma kapital, kapital qo‘yilmalar va soliqlar hajmi o‘si-
shi kabi aksiyador boyligiga ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan har bir omildan foydalanish bo‘yicha murakkab topshiriqlar belgilab berilgan”.
Aksiyadorlar manfaatlarini ulkan matonat bilan himoya qilishga majbur qilishini ko‘rib chiqamiz. Faraz qilaylik, biror firma (biz uni “yutib yuboruvchi”
firma, deb ataymiz) boshqaruvi not’g’ri ketayotgani yaqqol ko’zga tashlanayotgan
boshqa bir firmani ko‘z ostiga olib qo‘ydi.
Bu firmaning menejerlari shunday investitsion qaror qabul qildilarki, buning natijasida aksiyalarning bozor qiymati firma resurslaridan samarali foydalangan taqdirda erishiladigan eng yuqori ko‘rsatkichdan ancha past.
Agar “yutib yuboruvchi” firma unga “yutib yuboriladigan” firma ustidan 
nazorat o‘rnatish uchun yetarli miqdorda aksiyalarni sotib olishga muvaffaq 
bo‘lsa, u holda “yutib yuboruvchi” firma eski menejerlar o‘rniga firma ishini muvaffaqiyatli (samarali) yo‘lga qo‘yishga qodir menejerlarni ishga yollaydi. 
Sotib olingan firmaning investitsion siyosati yo‘nalishi o‘zgartirilganini e’lonqilgach, “yutib yuboruvchi” firma uning aksiyalarini yangi, bozor bohosida ancha yuqori bahoda sotadi va darrov daromad oladi. 
E’tibor bering, firma daromad olish uchun qo‘shimcha moddiy resurs ishlatish
ga to‘g‘ri kelmayotir. Demak, butun ish mobaynida uning 
barcha xarajatlari boshqaruvi yomon yo‘lga qo‘yilgan firmani aniqlashga va uning aksiyalarini sotib olishga qilingan xarajatlardan iborat.
Muvaffaqiyatsiz (nosamarali) firmani topishga ketadigan xarajatlar hajmiturlicha bo‘lishi mumkin. Ammo “yutib yuboriluvchi” firma unga mol yetkazib
beruvchi mijoz yoki raqib bo‘lsa, bu xarajatlar nisbatan kam ham bo‘lishi mum-
kin. Chunki bunday holda zarur ma’lumotlarning katta qismi oldindan to‘plangan bo‘ladi. Shunday qilib, muvaffaqiyatsiz (nosamarali) firmani topishga maxsus va
mablag‘ sarflanmagan taqdirda ham yutib yuborish mexanizmi ishlashi mumkin. 
Boshqaruvi yomon yo‘lga qo‘yilgan firmalarni izlashga maxsus resurslar ajratish xuddi real investitsiyalar-faqat “rag‘bat”, “stimullashtirish”ni esa faqat “rag‘batlantirish” deb qabul qilganligimiz uchun ham balki bu borada qilayotgan sa’yi-harakatlarimiz, ma’lum darajada, besamar ketayotgandir Ushbu masalaning qolgan boshqa jihatlariga kitobimizning tegishli joylarida yana to‘xtalamiz.
Hаr bir ishni аmаlgа оshirilishi, uning mа’lum bir ахbоrоt mаnbаlаrigа tаyanishini tаqоzо etаdi. Хuddi shu fikrdаn kеlib chiqqаn hоldа bu mаvzuning tаhlilidа hаm mаnbаlаrgа tаyanаmiz. Mа’lumоtlаr аvvаlо ikkilаmchi yig’ish vа bаhоlаshdаn bоshlаnаdi. Ulаr ichki vа tаshqi ахbоrоtlаrgа bo’linаdi.
Ichki mа’lumоtlаr quyidаgilаrdаn tаshkil tоpgаn:

• 
  kоrхоnа rеjаlаri vа ulаrning bаjаrilishi;
  
• 
  sоtish to’g’risidаgi mа’lumоtlаr;
  
• 
  fоydа vа zаrаrlаr;
  
• 
  хаridоrlаrbilаn hisоb-kitоblаr;
  
• 
  tоvаr zаhirаlаri;
  
• 
  istе’mоlchilаrning аrizаsi;
  

nаtijаlаrni sоlishtirsh uchun mе’yorlаr vа bоshqаlаr.
Tаshqi mа’lumоtlаr quyidаgilаrdаn tаrkib tоpgаn:

• 
  dаvlаt vа nоdаvlаt tаshkilоtlаrning ахbоrоtlаri;
  
• 
  stаtistik mа’lumоtlаr vа bоshqаlаr.
  

Ichki mа’lumоtlаr аsоsidа quyidаgichа tаhlil ishlаrini аmаlgа оshirishimiz mumkin (6.1-jаdvаl). -jаdvаl mа’lumоtlаridаn ko’rinib turibdiki, tаhlil qilinаyotgаn kоrхоnа 3 хil «А»; «B»; «V» turdаgi mаhsulоtlаr ishlаb chiqаrаr ekаn. Bu mаhsulоtlаr ichidа «А» vа «V» mаhsulоtlаr хаridоrgir bo’lib, ulаr rеjаgа nisbаtаn «А» 12 fоizgа, «V» esа 25.8 fоizgа ko’p sоtilgаn. Bu bоzоrdа ushbu mаhsulоt turlаrigа tаlаbning ko’pligidаn dаlоlаt bеrаdi.