Toshkent moliya instituti sh

Tijorat banki bo’yicha jalb qilingan bank resurslari va ular bo’yicha kreditlash qudratini aniqlash.

(mln.sumda)

Bank jalb qilgan resurslar	1.01.1998				1.01.1999
	Mablag’l ar qoldig’i	Majburiy zaxira		Kredit- lash qudrati	Kredti potentsia-li	Majburiy zaxira		Kredit poten-tsiali
		Foizd a	summa			Foizd a	summa
1.Talab qilinguncha depozit	51552,0	20	10310,4	41241,6	498488	20	99698	398790
2.Jamg’arma depozitlar	22,0	20	4,4	17,6	35	20	7	28
3.Muddatli depozitlar	30000,0	20	6000,0	24000,0	10160	20	2032	8128
4.Banklararo kredit	72718,3	--	--	72718,3	154256,0	--	--	154256,0
5.Markaziy bank krediti	--	--	--	--	--	--	--	--
Jami	154292		16314,8	137977,3	662939		101737	1161202

Jadvaldan ko’rinadiki, bank resurslarida asosan talab qilinguncha depozitlar va muddatli depozitlarini ulushi kattadir.

Tijorat banki yiqqan resurslarining qariyb 20 foizini majburiy zaxiralar fondiga o’tkazadigan bo’lsa, u 80 foiz resursini va yana uning likvidligini ta’minlash uchun rezervlarni tashkil qiladigan bo’lsa, u jalb qilgan resurslaridan 60-70 foizini o’zining aktiv operatsiyalarini amalga oshirish uchun yo’naltirishi mumkin.
Tijorat banki tomonidan jalb qilingan resurslardan majburiy rezervlarga o’tkaziladigan mablag’larni yanada ko’proq quyidagi tijorat banki bo’limi misolida ko’rib chiqamiz.
5-jadval

Tijorat banki bo’yicha majburiy zaxiralarga o’tkazilishi lozim bo’lgan mablag’lar (1.03.2002 y)

Mablag’lar tarkibi	Balans hisob varag’i	Mablag’ qoldig’i	Majburiy zaxira	Deponentlashtiri ladigan summa
1. Talab qilib olinadigan depozitlar	20200-20202, 20206, 20296	381791	20	76358
2.Jamg’arma depozitlar	20400-20402, 20406	0	20	0
3.Muddatli depozitlar	20600-20602, 20606	0	20	0
4.Boshqaruv cheklari	21202	0	20	0
5.Mijozlarning akkredetiv bo’yicha depozitlari	22602	0	20	0
6.Ishonch harajatlar va importga trattalarga akkreditiv bilan birga depozitlari	22606	0	20	0
7.Respublikaga qarashli byudjet tashkilotlarining mablag’lari	23404	107381	20	21476
8.Maxsus fondlar	23416-17515	0	20	0
9.Mahalliy byudjetdan moliyalashtirish mablag’lari	23424, 23426	0	20	0
10.Mahalliy byudjet mablag’lari	23430, 23432	11108	20	2222
11.Harakatsiz depozitlar (majburiyatlar)	29842	5138	20	1028
12.Boshqa kreditlar	29846	0	20	0
13.Boshqa majburiyatlar	29896	0	20	0
Jami majburiy rezervga o’tkaziladigan mablag’lar 101084

Yuqoridagi jadvalda tijorat banklari tomonidan jalb qilingan resurslar, ular qaysi manbadan jalb qilinishidan qat’iy nazar, ular bo’yicha majburiy zaxiralar fondiga 20 foiz miqdorida mablag’ o’tkizishi lozimligi ko’rsatilgan.

Tijorat banklari Respublika Markaziy bankiga depozit qo’yadigan majburiy rezervlar me’yorini belgilash muomaladagi pul massasi hajmini boshqarishning asosiy iqtisodiy usullaridan biri hisoblanadi.
«Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi qonuniga muvofiq Markaziy bankda Tijorat banklarining majburiy rezervlari fondini shakllantirishning quyidagi tartibi belgilanadi.
Markaziy bankda depozitga qo’yiladigan majburiy rezervlar fondi tijorat banklarinnig yo’qlab olinadigan, muddatli omonatlar hamda depozitlar bo’yicha
majburiyatlariga nisbatan foiz hisobida belgilanadi. Bunda jalb etilgan mablag’lar tarkibida quyidagilar hisobga olinmaydi: O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki bergan kredit resurslari, boshqa banklardan olingan kreditlar: O’zbekiston Markaziy bankining aniq maqsadli dasturlarini amalga oshirish uchun bergan kredit resurslar; Chet el valyutasidagi joriy hisob varaqlarda turgan mablag’lar; Majburiyatlar bo’yicha qo’shilgan, lekin hali to’lanmagan foizlar. Tijorat banklari majburiy rezervlar fondiga qo’yadigan mablag’lar me’yorlarini Markaziy bank boshqaruvi omonatlar va depozitlarni jalb etish muddatlariga qarab belgilaydi.
Markaziy bankdagi majburiy rezervlar fondiga qo’yadigan mablag’larning deponentlash hisob-kitobiga qo’shilishi kerak bo’lgan 29802 balans hisobvarag’i bo’yicha mablag’lar summasi aniqlanayotganda 29802 hisobvarag’i passiv qoldiqda shu hisob varaqning alohida shaxsiy hisob varaqlaridagi passiv qoldiqlar chegirib tashlanishi kerak:
-depozitlar, banklararo markazlashtirilgan kreditlarning qo’shilgan, to’lanmagan foizlari, shuningdek, aktsiyadorlarga to’lanadigan dividendlar.
-bank xodimlariga to’lanishi kerak bo’lgan 29802 hisob varaqda deponentlangan qarz
-banklar foydasidan, shuningdek, byudjetga boshqa soliqlar va majburiy to’lovlar yuzasidan ajratmalar hamda to’lovlar.
Tijorat banklari majburiy rezervlar fondida deponentlashi kerak bo’lgan mablag’lar qoldiqlari hajmini Markaziy bank muassasasi bosh bank joylashgan erda tijorat bankining, jumladan, O’zbekiston hududida joylashgan filiallarning yig’ma balansi bo’yicha tartibga soladi. Markaziy bank farmoyishini olgan tijorat banklarining majburiy rezervlar fondiga ajratmalari mintaqaviy filial joylashgan er bo’yicha tartibga solinadi. Tartibga solish har oyning 1-kunidagi balans bo’yicha amalga qo’yilgan mablag’lar summalarini qo’yilishi kerak bo’lgan mablag’lar hisob varaqlardagi qoldiqlarga hamda amaldagi rezerv talablari me’yorlariga asoslanib amalga oshiriladi.
Ko’rsatilgan sanada tijorat banki (mintaqaviy filial) rezervlarga qo’yilishi kerak bo’lgan mablag’lar xajmi xisob-kitobini chiqaradi, bunda majburiy rezervlar fondi hisob varag’iga amalda qo’yilgan summani ko’rsatib, bu summaning me’yorga etmagan qismi uchun yozilgan to’lov topshiriqnomasi nusxasini, shuningdek, 23416 va 29802 balans hisobvaraqlari ma’lumotlarini ilova qiladi. Bu xujjatlar oyning 1- kuni uchun bank balansini taqdim etish yuzasidan belgilangan muddatda balans bilan birga Markaziy bankka topshiriladi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki hisob-kitob ma’lumotlarini tegishli tijorat banki bo’yicha amalda rezervga qo’yilgan mablag’lar hajmi bilan solishtiradi.
Taqdim etilgan hujjatlar ularga mos kelsa, tijorat banki talabni bajargan hisoblanadi. Xujjatlar talabga javob bermagan taqdirda Markaziy bank hisob-kitob taqdim etilgan kunini hisobga olmaganda, ikki ish kuni mobaynida tijorat banki bilan birga tegishli tarzda qayta hisob-kitob qiladi. Bunday hollarda Markaziy bank undan qo’yilgan summa kamomadini to’ldirish uchun topshiriqnoma oladi yoki unga majburiy rezervlar fondiga qo’yilgan mablag’ning ortiqcha qismini qaytarib beradi.
Majburiy rezervlar fondi tijorat bankining vakillik hisob varag’idan pul o’tkazish yo’li bilan shakllantiriladi. Majburiy rezervlar hisobiga daromad keltiruvchi
aktivlarning xilma xil turlari o’tkazilishiga yo’l qo’yilmaydi. Tijorat bankida majburiy rezervlar hisobiga o’tkazish uchun likvid fondlar vaqtincha etishmay turganda Markaziy bank unga kredit berishi mumkin. Bunday kredit berish shartlari kredit shartnomasida belgilab qo’yiladi.
Tijorat banklarining umumiy kreditlash qudratiga quyidagi omillar yig’indisi ob’ektiv ta’sir ko’rsatadi:
-Bankda yig’ilgan jami mablag’larning umumiy hajmi;
-Kreditlash qudrati manbalarining tuzilishi va barqarorligi;
-Markaziy bank tomonidan o’rnatilgan majburiy zaxiralar darajasi;
-Tijorat banklari joriy likvidligini ushlab turish uchun zaxiradan foydalanishga yo’l qo’yilgan hollarda undan foydalanish tartibi;
-Bank majburiyatlarini tuzilishi va umumiy summasi va boshqalarga bog’liqdir.
Quyidagi hollarda kreditlash qudratining samaradorligiga erishish mumkin:
-Likvidlilik minimal darajasi ta’minlansa;
-Kreditlash uchun mavjud barcha mablag’lardan foydalanilsa;
-Kredit resurslardan maksimal darajada yuqori foyda olinsa;
Bank aktivlariga yo’naltirlgan kredit resurslari barqarorligini ta’minlashda mablag’lar, manbalari muhim ahamiyat kasb etadi. Kredit resurslari ham an’anaviy ravishda o’z va qarz resurslar hisobidan tashkil topadi. Qarz mablag’lari asosiy o’rinni egallab, iqtisodiy belgisiga qarab depozit, jamg’arma omonatlari va pul bozori mablag’lari shaklida bo’lishi mumkin.
Tijorat bankining kreditlash qudratini oshirishda:
-bank mijozlarining sonini oshirish;
-bakning mavjud mijozlarining mablag’larini ko’paytirish;
-bankning tashkiliy tarmog’ini kengaytirish;
-bank muassislari mablag’larini biror maqsadda birlashtirish orqali ko’paytirish va uning samaradorligini oshirishga zamin yaratish mumkin.