Toshkent moliya instituti sh

1-§. Bank aktivlari, ularning mohiyati va tarkibi

Tijorat banklari faoliyatida uning aktivlari va ular bilan bog’liq aktiv operatsiyalarining risklik darajasini aniqlash bu jarayonini boshqarib borish muhim o’rin tutadi.

Bank aktivlari tarkibi deyilganda, balans yakuniga nisbatan har xil sifatdagi aktivlar salmog’i tushuniladi. Tijorat banklari aktivlarini asosan to’rt kategoriyaga bo’lib o’rganish mumkin: kassadagi pul mablag’lari va ularga tenglashtirilgan mablag’lar; investitsiya va qimmatli qog’ozlar; ssudalar; binolar va asbob-uskunalar.
Bank aktivlari- bu bankka tegishli hamda moddiy qiymatga ega bo’lgan qiymatliklar: naqd mablag’lar, qarzga berilgan mablag’lar, binolar va asbob- uskunalardan tashkil topadi. Bulardan tashqari bankda nomoddiy aktivlar ham mavjud bo’lib, bular o’zlarining moddiy shakliga ega bo’lmaydilar, ammo bankning asosiy faoliyatida faol ishtirok etadilar. Bank aktivlari tarkibining to’g’ri belgilab olinishi va ulardan maqsadli foydalanishi banklarning samarali faoliyat olib borishiga asos hisoblanadi.
Tijorat banklarining aktivlari o’ziga xos belgilariga ko’ra likvidlik va risk darajasiga qarab hamda daromad keltirishiga qarab bir necha guruhlarga bo’linadi.
Bank balansida aktivlar likvidlik darajasiga qarab aks ettiriladi va likvidlik darajasiga qarab ular quyidagi 3 guruhga: yuqori likvidli aktivlar, likvidli aktivlar, nolikvid (past likvidli) aktivlarga bo’linadi.

1. 
   guruh - yuqori likvidli aktivlar. Bularga:
   

1. 
   kassadagi va yo’ldagi naqd pullar, qimmatbaho toshlar, moneta, cheklar va boshqa pul hujjatlari;
   
2. 
   vakillik hisobvarag’idagi mablag’ qoldiqlari;
   

v) «Nostro» va «Vostro» schetlardagi qoldiqlar;
g) majburiy rezervlar scheti bo’yicha mablag’lar qoldig’i;
d) qimmatli qog’ozlar, xazina veksellari, davlat obligatsiyalari, URMB ning qimmatli qog’ozlari va obligatsiyalari.

2. 
   guruh - likvid aktivlar. Bularga:
   

1. 
   berilgan kreditlar (jumladan, banklararo ham);
   
2. 
   o’z investitsiyalari;
   

v) boshqa qimmatli qog’ozlar, muddati 30 kungacha bo’lgan debitorlar; 3 guruh - nolikvid (past likvidli) aktivlar. Bularga:

1. 
   muddati o’tgan ssudalar;
   
2. 
   muddati o’tgan foizlar;
   

v) sud aralashuvi bilan o’zlashtirilishi ko’zda tutilgan ssudalar;
g) tugallanmagan ishlab chiqarish;
d) asosiy vositalar kiradi.
Bank doimiy tarzda o’zining likvidliligini ma’lum bir darajada saqlashi kerak, ya’ni o’zining to’lovga qobilligini shubha ostida qoldirmasligi kerak. Likvidlilikka
bo’lgan talab aktivlardan keladigan daromadni oshirish faoliyatiga ma’lum darajada qarshi turadi. Bankning aktivlari qanchalik darajada likvidli bo’lsa shunchalik ular bilan bog’liq risk kichik bo’ladi, ammo shunga javoban ularga to’lanadigan foiz ham shunchalik kam bo’ladi.
Belgilangan to’lovga qobillik doirasidan chiqmagan holda aktivlarga joylashtirilgan kapitaldan daromadni oshirish, bankda boshqarish san’atini belgilaydi.
Bank likvidlilikni ikki xil yo’l bilan ta’minlash mumkin:

1. 
   Ortiqcha likvidli aktivlarni yig’ish orqali;
   
2. 
   Jahon amaliyotida keng qo’llanilayotgan usul – likvidlilikni kam daromad keltiruvchi va tez sotiluvchi qimmatli qog’ozlarga investitsiyalash usulidir.
   

Kassadagi pul mablag’lari – bankning kassasidagi saqlanayotgan va bank kunlik hisobraqamlar bo’yicha naqd pul berishga, pulni maydalab berishga, naqd pul shaklida kreditlar berishga, bank xarajati uchun haq to’lashga, xizmatchilarga ish haqi berishga va boshqa xarajatlarga ishlatish uchun zarur bo’lgan qog’oz pullar va tangalar hisoblanadi. Shuning uchun ham bank mijozning talabini qondirish uchun beriladigan qog’oz pullarga va tangalarga ega bo’lishi kerak. Ushbu kassadagi naqd pullarning qoldig’iga bir nechta omillar ta’sir qiladi, jumladan: mavsumiylik, bankning hududiy joylashishi va boshqalar. Odatda jahon amaliyotida bank aktivlarning naqd pul bo’limiga, kassadagi naqd pullar, majburiy zahiralar fondiga ajratmalar, vakillik banklarga joylashtirilgan depozitlar hamda inkassatsiya qilinayotgan naqd pullar qo’shiladi, chunki bu mablag’lar birinchi talab qilinganda naqd pulga aylanadi. Shuning uchun ham bu mablag’larni bankda “birinchi mudofaa chizig’i” deb atashadi, chunki mijoz tasodifan o’z depozitini yoki kredit so’rab kelganda aynan shu mablag’lardan foydalaniladi.