Toshkent moliya instituti sh. N. Fayziev, R. D. Dusmuratov, A. A. Karimov, I. N. Kuziev, A. Z. Avlokulov

 

3.Asosiy vositalar tekshiruvidagi audit amallari 

 

Asosiy  vositalar  mavjudligi  va  saqlanishini  auditorlik  tekshiruvidan 

o’tkazishdan  maqsad  buxgalteriya  hisoboti  moddalarining  haqqoniyligini 

ta’minlashdan iborat.  

Bunda  auditor  quyidagilarni  tekshirishi  lozim:  qiymati  korxonada  belgilab 

qo’yilgan chegaradan past bo’lgan ob’ektlar yoki qiymatidan qat’iy nazar xizmat 

muddati  12  oydan  kam  bo’lgan  ob’ektlar  asosiy  vositalar  qatoriga  o’tib 

qolmaganligi; korxonada  asosiy  vositalar inventar  va xo’jalik  ashyolari  qatoriga 

va  aksincha  o’tkazilmaganligi;  bunda  shuni  nazarda  tutish  zarurki,  ob’ekt 

qiymatining  chegarasi  ob’ektni  sotib  olish  (foydalanishga  topshirish)  sanasiga 

aniqlanadi.  Asosiy  vositalarni  inventar  va  xo’jalik  ashyolari  qatoriga  asossiz 

o’tkazish  auditorlik  tekshiruvi  chog’ida  aniqlanadigan  xatolardan  biridir.  Ko’p 

hollarda  bunday  o’tkazishning  sababi  korxonaning  amortizatsiya  hisoblash 

ishlarini kamaytirishga intilishi hisoblanadi.  

Auditorlik  tekshiruvi  chog’ida  korxonaning  asosiy  vositalar  ob’ektlariga 

mulkiy huquqi

ning talab darajasida rasmiylashtirilganligini isbotlash zarur.  

Auditorga  asosiy  vositalar  ob’ektlarini  yaratish,  sotib  olish,  berish 

shartnomalari,  zarur  hollarda  esa  -  qonunchilikka  muvofiq  oldi-sottini  ro’yxatga 

olish guvohnomasi taqdim qilinadi.  

Asosiy  vositalarning  to’g’ri  baholanganligini  aniqlash  asosiy  vositalar 

mavjudligi  va  harakatini  tekshirish  chog’idagi  muhim  masalalardan  biri 

hisoblanadi.  Chunki,  mulk  solig’i  bo’yicha  byudjet  bilan  hisob-kitoblar, 

shuningdek  korxona  faoliyatining  moliyaviy  natijalarini  aks  ettirish  va  hisobot 

tuzish shunga bog’liq.  

Auditor  tekshiruv  o’tkazishda  asosiy  vositalarni  hisobga  qabul  qilish  uchun 

asos bo’lgan dastlabki hujjatlarni (AV-1, AV-6 va boshqa shakllar) jalb qiladi.  

Asosiy  vositalarni  baholashning  to’g’riligini  tekshirish  yoppasiga  (ob’ektlar 

soni unchalik katta bo’lmaganda) yoki tanlab o’tkaziladi.  

---

 

 

221 

Asosiy  vositalarni  baholash  va  dastlabki  qiymatini  aniqlash  amaldagi 

qoidalarga  muvofiq  amalga  oshiriladi  hamda  asosiy  vositalar  ob’ektlarini  sotib 

olish usuliga bog’liq.  

Auditor  O’zbekiston  Respublikasi  Fuqarolik  kodeksiga  muvofiq  asosiy 

vositalar  oldi-sotdi  shartnomalarining  mavjudligi  va  rasmiylashtirilishini,  ayrim 

xarajatlarni  asosiy  vositalar  qiymatiga  qo’shishning  qonuniyligini;  tugallangan 

qurilish  ob’ektlari  inventar  qiymatining  to’g’ri  aniqlanganligi;  qo’shimcha 

qurilganidan 

va  qo’shimcha 

jihozlanganidan,  qayta 

jihozlanganidan, 

zamonaviylashtirilganidan  yoki  qisman  tugatilganidan  so’ng  ob’ekt  qiymati 

to’g’ri aniqlanganligini tekshiradi.  

Bunda  auditor  №21  BHMS  ga  muvofiq  kiritilgan  o’zgartishlarga  alohida 

e’tibor  qaratishi  zarur.  Xususan,  asosiy  vositalarni  sotib  olish  va  qurish  bilan 

bog’liq, ammo belgilangan tartibga ko’ra asosiy vositalarning dastlabki qiymatiga 

qo’shilmaydigan  xarajatlar  01.  01.  2002  dan  ob’ektlarning  dastlabki  qiymatiga 

qo’shilmasdan, 9439 schyot debetiga olib borilganligiga e’tibor berishi kerak.  

Auditor baholarni kelishish bayonnomasi va ta’sis hujjatlarida asosiy vositalar 

baholanishining  aks  ettirilishi;  boshqa  xarajatlarni  asosiy  vositalar  dastlabki 

qiymatiga qo’shishning qonuniyligi; bozor baholarini qo’llashning ishonchliligini 

tekshiradi.  

Asosiy  vositalar  bozor  bahosini  aniqlash  uchun  aynan  shularga  o’xshash 

mahsulotlar  baholari  to’g’risida  tayyorlovchi  -  tashkilotlarning  yozma  ravishda 

bergan  ma’lumotlaridan;  ommaviy  axborot  vositalari  va  maxsus  adabiyotlarda 

e’lon  qilingan  baholar  to’g’risidagi  ma’lumotlardan;  ayrim  asosiy  vositalar 

ob’ektlarining  qiymati  to’g’risida  ekspert  xulosalaridan  foydalanish  mumkin. 

Bunday  asosiy  vositalarni  tashib  keltirish  bo’yicha  korxona  tomonidan  qilingan 

xarajatlar ham ob’ekt qiymatiga qo’shiladi.  

Chet  el  valyutalari  hisobiga  sotib  olingan  asosiy  vositalarni  baholash  chet  el 

valyutasini  O’zbekiston  Respublikasi  Markaziy  Banki  tomonidan  belgilangan, 

asosiy  vositalar  ob’ektini  sotib  olish  sanasiga  amal  qilayotgan  valyuta  kursi 

bo’yicha so’mga hisoblab o’tkazish yo’li bilan amalga oshiriladi.  

---

 

 

222 

Auditor  kontrakt  shartlariga  muvofiq  mulkka  egalik  huquqining  o’tish  vaqti 

to’g’ri  aniqlanganligi;  asosiy  vositalarni  sotib  olish  bilan  bog’liq  bojxona 

to’lovlari  va  boshqa  chiqimlarning  sotib  olingan  asosiy  vositalar  qiymatiga 

qo’shilganligini tekshirishi lozim.  

Auditor  asosiy  vositalarni  baholashning  to’g’riligini  tekshirish  chog’ida 

asosiy  vositalar  dastlabki  qiymatining  o’zgarish  hollari  bo’lganligiga,  qanday 

sabablar  (qo’shimcha  qurish,  qo’shimcha  jihozlash,  qayta  jihozlash,  qisman 

tugatish) o’zgarishga olib kelganligiga, kapital qo’yilmalarga doir xarajatlar 0810, 

0820, 0840, 0850, 0860 va 0890 schyotlarda aks ettirilganligiga e’tibor qaratishi 

lozim.  

So’ngi yillarda asosiy vositalarni qayta baholashni tekshirish muhim ahamiyat 

kasb  etmoqda.  21-BHMSga  muvofiq  korxonalarda  asosiy  vositalar  ob’ektlarini 

qayta baholash summalari 8530–«Mulklarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar» 

schyotida  aks  ettiriladi.  Bunday  tekshiruv 

qayta  baholash  natijalari 

rasmiylashtirilgan hujjatlar asosida amalga oshiriladi.  

Bunda  auditor  quyidagilarni  tekshirishi  lozim:  barcha  asosiy  vositalar 

to’lig’iga yoki ularning bir qismi qayta baholanganligi; asosiy vositalar tarkibida 

hisobda  turgan  er  uchastkalari  va  tabiiy  foydalanish  ob’ektlari  qayta 

baholanganligi;  qayta  baholash  qanday  usullar  yordamida  o’tkazilganligi 

(indeksatsiya  qilish  yoki  hujjat  bilan  tasdiqlangan  bozor  baholari  bo’yicha 

to’g’ridan-to’g’ri hisoblab o’tkazilishi va h. k. ); bozor baholarini tasdiqlaydigan 

hujjatlarning  mavjudligi;  hisob-kitoblar  to’g’riligini  tanlab  tekshirish;  qayta 

baholashdan  so’ng  eskirganlik  darajasi  o’zgarganligi,  qayta  baholash 

natijalarining  inventar  kartochkalarida  aks  ettirilganligi,  qayta  baholash 

natijalarining  buxgalteriya  hisobi  schyotlarida  to’g’ri  aks  ettirilganligi,  qayta 

baholash  natijalarining  hisobot  tuzishda  hisobga  olinganligi  va  shunga 

o’xshashlar.  

Asosiy  vositalar  mavjudligini  tekshirish  uchun  analitik  hisobni  tashkil  etish 

o’rganiladi. (bu haqda keyingi mavzuda batafsil ma’lumot beriladi). Shuningdek, 

---

 

 

223 

auditor  asosiy  vositalar  qanday  saqlanayotganligini  va  ularni  inventarizatsiya 

qilish natijalarini ham tekshirishi lozim.  

Asosiy  vositalarni  inventarizatsiya  qilishni  tekshirishda  auditor  dastlabki 

hujjatlar  -  iventarizatsiya  ro’yxatlari  (inv-1,  inv-10,  inv-18  shakllar), 

inventarizatsiya  komissiyasi  majlis  bayonnomalarini,  inventarizatsiya  natijalari 

bo’yicha korxona rahbariyatining qarorini o’rganadi.  

Inventarizatsiya  materiallarini  tekshirish  auditorga  auditorlik  risklari  va 

auditorlik amallarini tuzatish uchun, ichki nazorat natijalariga qanchalik tayanish 

mumkinligiga ishonch hosil qilishi uchun zarur.  

Bunda u inventarizatsiya o’tkazishda №19 – «Inventarizatsiyani tashkil etish 

va o’tkazish» nomli BHMS umumiy qoidalariga, xususan 24-29 bandlariga rioya 

qilinganligini  aniqlaydi.  Shu  bilan  birga  auditor  inventarizatsiya  natijasida 

oshiqcha  va  kam  chiqqan  asosiy  vositalarni  buxgalteriya  hisobi  schetlarida  aks 

ettirilishi  va  soliqqa  tortilishining  to’g’riligini  ham  tekshiradi.  Bunda  auditor 

O’zbekiston  Respublika  Adliya  Vazirligi  tomonidan  23  iyun  2001  yilda  1054-

raqam bilan ro’yxatga olingan «Inventarizatsiyada aniqlangan mulklar kamomadi 

va  oshiqcha  chiqishini  buxgalteriya  hisobida  aks  ettirish  va  soliqqa  tortish 

to’g’risidagi qaror»ga rioya qilinganini tekshiradi.  

Kuzatib  chiqish  amallari  yordamida  asosiy  vositalarga  doir  quyidagi 

ma’lumot manbalarining o’zaro mosligini tekshirish amalga oshiriladi: 

*

 

 moliyaviy hisobot shakllarining asosiy vositalarga doir ko’rsatkichlari; 

*

 

 moliyaviy hisobot shakllari va bosh daftar ko’rsatkichlari; 

*

 

 Bosh daftar, sintetik va analitik hisob registrlari ko’rsatkichlari.  

Moliyaviy  hisobotning  asosiy  vositalarga  doir  shakllari  ko’rsatkichlarini 

o’zaro  taqqoslash  natijalari  jadvalda  ko’rsatilgan  shakl  bo’yicha  ishchi  hujjatlar 

bilan rasmiylashtirilishi mumkin.