Toshkent moliya instituti sh. N. Fayziev, R. D. Dusmuratov, A. A. Karimov, I. N. Kuziev, A. Z. Avlokulov

 

2. O’zbekiston Respublikasida ichki auditni tartibga solish 

O’zbekiston Respublikasida davlatning tashabbusi bilan qimmatli qog’ozlar 

bozorini  rivojlantirish  va  davlat  korxonalarida  korporativ  boshqarish  samarasini 

oshirish maqsadida ichki audit instituti shaklantirila boshlandi. 

2006 yil 27 sentyabrdagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining №PQ-475 

sonli  “Qimmatli  qog’ozlar  bozorini  yanada  rivojlantirish  chora  tadbirlari 

to’g’risida”gi Qaroriga muvofiq 2007 yil 1 yanvardan boshlab aktivlarning balans 

qiymati  1  milliard  so’mdan  ko’p  bo’lgan  korxonalarda  kuzatuv  kengashlari 

tomonidan  tayinlanadigan  va  ularga  hisobot  beradigan  ichki  audit  xizmatlari  

tashkil etila boshlandi. 

 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2006 yil 16 oktyabrdagi 

№215  sonli  “Ustav  fondida  davlatning  ulushi  bo’lgan  korxonalarni  boshqarish 

samaradorligini  ta’minlash  va  davlat  mulkining  mutanosib  hisobini  olib  borish 

choralari  to’g’risida”gi  Qarori  bilan  Korxonalarda  ichki  audit  xizmati 

to’g’risidagi  Nizom  tasdiqlangan  bo’lib,  u  ichki  audit  va  auditorlar  xizmat 

faoliyatini  belgilovchi  birinchi  me’yoriy  hujjatdir.  Islohotlar  iqtisodiyotning 

nodavlat  sohasini  ham  qamrab  oldi.  O’z  vaqtida  “Aktsionerlik    jamiyatlari  va 

aktsionerlar huquqlarini himoya qilish to’g’risida” va “Mas’uliyati cheklangan va 

qo’shimcha  mas’uliyatli  jamiyatlar  to’g’risida”gi  O’zbekiston  Respublikasining 

Qonunlariga  tegishli  o’zgartirishlar  kiritildi.  Natijada  ichki  audit  xizmatini 

shakllantirish  zarurligi  to’g’risidagi  me’yoriy  talablar  nafaqat  ustav  kapitalida 

davlat  ulushi  bo’lgan  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlargagina  emas,  balki  

respublikaning boshqa yirik nodavlat korxonalariga ham taalluqli bo’lib qoldi. 

2010 yil 26 noyabrdagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining №PQ-1438 

sonli  “2011-2015  yillarda  respublika  bank  tizimi  yanada  isloh  qilish  va 

---

 

 

176 

barqarorligi  oshirishning  ustivor  yo’nalishlari  va  yuqori  xalqaro  reyting 

ko’rsatkichlariga erishish to’g’risida”gi Qarori ichki auditorlar instituti faoliyatini 

huquqiy-me’yoriy  tartibga  solish  uchun  qo’shimcha  rag’bat  bo’ldi.  Ushbu  qaror 

bilan Respublikaning mikromoliyalashtirish sohasi va bankdan tashqari moliyaviy 

sektorini  2011-2015  yillarda    yanada  rivojlantirish  bo’yicha  chora-tadbirlar 

tasdiqlangan   bo’lib,  unda  Ichki  auditorga  malakaviy  talablar hamda  ichki  audit 

xizmati  xodimlarini  sertifikatsiyalash  tizimini  tadbiq  etishga  taalluqli  huquqiy-

me’yoriy  hujjatlarga  o’zgartirishlar  va  qo’shimchalar  kiritish  bo’yicha  Hukumat 

qarori  loyihasi  ishlab  chiqilishi  ko’zda  tutilgan.  2011  yil  14  sentyabrda 

O’zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  №258  sonli  “O’zbekiston 

Respublikasi hukumatining ba’zi bir qarorlariga o’zgartirishlar va qo’shimchalar 

kiritish to’g’risida”gi Qarori respublikada ichki audit institutini me’yoriy tartibga 

solishni takomillashtirish bo’yicha islohotlarning mantiqiy davomi bo’ldi.  

Qarorga  muvofiq  Ichki  audit  xizmati  to’g’risidagi  Nizom  matniga  ba’zi 

o’zgartirishlar  va  qo’shimchalar  kiritilib,  ularga  ko’ra  ichki  audit  xizmatida 

ishlash  uchun  nomzodlarga  malakaviy  talablar  qaytadan  ko’rib  chiqildi.  Bu 

o’zgarishlar  bo’yicha  ichki  audit  xizmatida  ishlashga    da’vogarda  ichki  auditor 

sertifikati  bo’lishi  lozim.  Shuningdek,  ichki  audit  xodimlari  sertifikatlash  tartibi 

auditorlarning 

respublika 

professional 

jamoat 

birlashmalari 

tomonidan 

O’zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligi  bilan  kelishilgan  holda  belgilanishi 

ko’rsatilgan. 

O’zbekiston Respublikasida ichki audit Vazirlar Mahkamasining 2006 yil 16 

oktyabrdagi  215-son  qarorining  2-ilovasiga  muvofiq  ishlab  chiqilgan 

“Korxonalardagi ichki audit xizmati to’g’risida Nizom” bilan tartibga solinadi. 

Quyidagilar ichki audit xizmatining asosiy vazifalari hisoblanadi: 

kuzatuvchi  kengashni  ishonchli  axborot  bilan  ta’minlash  va  ichki  audit 

amalga oshirilishi natijalari bo’yicha korxona faoliyatini takomillashtirishga doir 

takliflarni tayyorlash; 

---

 

 

177 

ichki audit jarayonida aniqlanadigan kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan 

korxona  boshqaruv  organlariga  tavsiyalarni  tezkorlik  bilan  kiritish,  ularning 

bartaraf etilishini nazorat qilish. 

Quyidagilar ichki audit xizmatining asosiy funktsiyalari hisoblanadi: 

har yili korxonaning kuzatuvchi kengashi tomonidan tasdiqlanadigan rejaga 

muvofiq  ko’rsatilgan  yo’nalishlar  bo’yicha  tegishli  tekshirishlar  o’tkazish  yo’li 

bilan  ichki  auditni  amalga  oshirish  (har  chorakda  va  hisobot  yili  yakunlari 

bo’yicha); 

tuziladigan  xo’jalik  shartnomalarining  qonun  hujjatlariga  muvofiqligi 

yuzasidan ekspertiza o’tkazish; 

buxgalteriya  hisobini  yuritishda  va  moliyaviy  hisobotni  tuzishda 

korxonaning tarkibiy bo’linmalariga metodik yordam berish, ularga moliya, soliq, 

bank qonunlari va boshqa qonun hujjatlari masalalari bo’yicha maslahatlar berish; 

texnik  topshiriqlarni  ishlab  chiqishda,  tashqi  auditorlik  tashkilotlarining 

takliflarini  baholashda  hamda  auditorlik  tekshirishlarini  o’tkazish  uchun  tashqi 

auditorlik tashkilotini tanlashda tavsiyalarni tayyorlashda korxonaning kuzatuvchi 

kengashiga ko’maklashish. 

Ichki audit xizmati quyidagi huquqlarga egadir: 

ichki auditni amalga oshirish davomida paydo bo’ladigan masalalar bo’yicha 

korxonaning  hujjatlarini  (rahbarning  buyruqlari,  farmoyishlari,  boshqaruv 

organlari  qarorlari,  ma’lumotnomalar,  hisob-kitoblar,  zarur  hujjatlarning 

tasdiqlangan  nusxalari  va  boshqa  hujjatlarni),  korxona  mansabdor  va  mas’ul 

shaxslaridan og’zaki va yozma tushuntirishlar olish; 

ichki  auditni  o’tkazishga  ko’maklashish  uchun  korxonaning  tegishli 

mutaxassislarini jalb etish. 

Ichki audit xizmati quyidagilarga majbur: 

ichki  auditni  amalga  oshirishda  boshqa  qonun  hujjatlari  talablariga  rioya 

qilish; 

moliya va statistika hisoboti ko’rsatkichlarining ishonchliligini tekshirish; 

---

 

 

178 

ichki  auditni  amalga  oshirishda  olingan  axborotning  mahfiyligiga  rioya 

qilish; 

korxonaga uning mansabdor shaxslari va boshqa xodimlari tomonidan zarar 

etkazilganidan  dalolat  beruvchi  holatlar  aniqlangan  taqdirda  bu  haqda  darhol 

korxonaning kuzatuvchi kengashiga xabar berish va auditorlik hisobotida tegishli 

yozuvni qayd etish; 

aktivlarni xatlovdan o’tkazishda va  qonunda belgilangan tartibda uning o’z 

vaqtida amalga oshirilishini nazorat qilishda ishtirok etish. 

Ichki  audit  xizmati  qonun  hujjatlariga  va  korxonaning  ta’sis  hujjatlariga 

muvofiq boshqa majburiyatlarga ham ega bo’lishi mumkin. 

Ichki  audit  xizmati  xodimlari  quyidagi  talablardan  biriga  javob  berishi 

kerak: 

Ichki auditorning malaka sertifikatiga ega bo’lish; 

O’zbekiston  Respublikasi  oliy  ta’lim  muassasalarida,  yoxud  O’zbekiston 

Respublikasi  qonun hujjatlariga  muvofiq O’zbekiston  Respublikasidagi ta’limga 

tengligi  e’tirof  etilgan  xorijiy  davlat  muassasasida  olingan  oliy  ma’lumotga, 

oxirgi o’n yilning kamida ikki yilida buxgalteriya hisobi, audit, moliya yoki soliq 

nazorati  sohasida  amaliy  ish  stajiga  (shu  jumladan,  o’rindoshlik  bo’yicha)  ega 

bo’lish. 

Ichki audit xizmatiga tegishli auditor sertifikatiga ega bo’lgan uning rahbari 

boshchilik qiladi. 

Har yili ichki audit xizmati rahbari ichki audit xizmati xarajatlarining yillik 

smetasini  tuzadi  va  uni  tasdiqlash  uchun  korxonaning  kuzatuvchi  kengashiga 

taqdim etadi. 

Ichki  audit  xizmati  xodimlarining  kasb  darajasi  tegishli  litsenziyaga  ega 

bo’lgan ta’lim muassasalarida muntazamlilik asosida ularning malakasini oshirish 

vositasida saqlanishi kerak. 

Ichki  audit  xizmati  xodimlari  korxona  kuzatuvchi  kengashi  tomonidan  har 

yili attestatsiyadan o’tkazilishi kerak. 

Quyidagilar ichki audit xizmati mustaqilligining asosiy shartlari hisoblanadi: 

---

 

 

179 

ichki  audit  xizmati  rahbarini  va  uning  xodimlarini  lavozimga  tayinlash  va 

egallab  to’rgan  lavozimidan  ozod  etish,  korxona  kuzatuvchi  kengashining 

qarorlari bo’yicha ularga ish haqi miqdorini va boshqa to’lovlarni belgilash; 

korxona kuzatuvchi kengashiga bevosita bo’ysunish. 

Davlat tomonidan quyidagi turkumdagi korxonalarda ichki audit o’tkazilishi 

majburiy talab hisoblanadi: 



 

kredit tashkilotlari; 



 

qimmatli qog’ozlar bozorining professional ishtirokchilari; 



 

notarial tashkilotlar; 



 

sug’urta tashkilotlari va lizing kompaniyalari; 



 

investitsion fondlarni boshqaruvchi tashkilotlar. 

Korxona  tomonidan  ichki  nazorat,  korxona  tomonidan  ishlab  chiqarilgan 

ma’lumotlarni  hujjatlashtirish  tartibi,  moliyaviy  axborotlarni  maxfiyligini 

ta’minlash hamda kadrlarga qo’yiladigan malakaviy talablarni o’zida aks etuvchi 

qonun qoidalar asosida amalga oshiriladi.   

Davlat  organlari  tomonidan  majburiy  moliyaviy  nazoratda  bo’lishi  kerak 

bo’lgan  operatsiyalar  qonunchilik  tomonidan  belgilab  qo’yilgan.  Bunday 

operatsiyalar  haqidagi  ma’lumotlar  pul  mablag’lari  va  boshqa  mulklar  bilan 

operatsiya  qiladigan  tashkilotlardan  vakolatli  organ  –  O’zbekiston  Respublikasi 

Bosh  prokuraturasi  huzuridagi  soliq,  valyuta  jinoyatlari  va  jinoiy  daromadlarni 

legallashtirishga  qarshi  kurash  Departamenti  (vakolatli  organ)ga  topshiriladi. 

Budan tashqari, tashkilotlar vakolatli organga, agar shunday asos bo’lsa, mazkur 

operatsiya  terrorizmni  moliyalashtirish  yoki  daromadlarni  berkitish  maqsadida 

foydalalaniladigan  operatsiyalar  (shartnomalar)  bo’yicha  ham  ma’lumot 

topshiradilar.  Quyidagilar    bundan  darak  berishi  mumkin:  shartnomaning 

chalkash  va  odatdan  tashqari  tarzda  bo’lib,  uning    yaqqol  iqtisodiy  ma’nosi  va 

yaqqol iqtisodiy maqsadi yo’qligi; shartnoma tashkilotning ta’sis etilish hujjatlari 

ko’zda  tutgan  maqsadlarga  nomuvofiqligi;  operatsiyalar  va  shartnomalar  bir 

---

 

 

180 

necha  marta  amalga  oshirilganda,  ularning  maqsadi  majburiy  nazoratdan  chetga 

chiqish bo’lganini  aniqlanishi.   

Ochiq tashkilotlarda ichki nazoratni tashkil etish talablarini taqqoslash shuni 

ko’rsatadiki, ular xorijdagi me’yorlardan deyarli farqlanmaydi. 

“Ichki  nazorat  tizimi”  termini  xo’jalik  yurituvchi  sub’ekt  tomonidan 

moliyaviy-xo’jalik  faoliyatini  samarali  olib  borish  va  nazorat  qilish,  aktivlar  va 

hisobot  hujjatlarining  saqlanishini  ta’minlash,  firibgarlik  va  xatoliklarning  odini 

olish  va  aniqlash,  buxgalteriya  yozishmalarning  aiqligi  va  to’liqligi  va  haqqoniy 

moliyaviy  axborotning    o’z  vaqtida  tayyorlanishi  maqsadida  qabul  qilingan 

tashkiliy  choralar,  metodika  va  muolajalar  (ichki  nazorat  vositalari)  majmuini 

bildiradi.  

Ichki  nazorat  tizimi  bevosita  buxgalteriya  hisobi  tizimi  kiradigan  masalalar 

doirasidan  chetga  chiqadi  va  nazorat  muhitini  o’z  ichiga  oladi.  Nazorat  muhiti 

deyilganda  korxona  rahbariyatining  ichki  nazorat  tizimini  o’rnatish  va  olib 

borishga,  shuningdek  ushbu  tizim  ahamiyatini  tushunish  anglanadi.    Nazorat 

muhiti nazoratning konkret vositalarining samaradorligiga ta’sir ko’rsatadi va o’z 

ichiga quyidagilarni oladi: 

a) korxonani boshqarish usuli va asosiy tamoyillari; 

b)korxonananing tashkiliy tarkibi; 

v)javobgarlik va vakolatlarning taqsimlanishi; 

g)amalga oshirilayotgan kadrlar siyosati; 

d)tashqi  foydalanuvchilar  uchun  moliyaviy  (buxgalteriya)  hisobotini 

tayyorlash tartibi; 

e)ichki  boshqaruv  hisobini  yuritish  va  ichki  maqsadlarda  hisobotlarni 

tayyorlash tartibi; 

j)korxona  xo’jalik  faoliyatining  qonunchilik  talablariga  muvofiqligini 

ta’minlash; 

z)korxona  boshqaruvi  tarkibida  taftish  komissiyasi,  ichki  audit  xizmatining 

mavjudligi va ular ishini tashkil etishning o’ziga xosligi.  

Korxona rahbariyati o’rnatadigan