Toshkent moliya instituti sh. N. Fayziev, R. D. Dusmuratov, A. A. Karimov, I. N. Kuziev, A. Z. Avlokulov

B. Mohiyati bo’yicha tekshirish muolajalar. 

1.

 

Inventarizatsiya; 

2.

 

Shartnomalarni ko’rib chiqish (tekshirish); 

---

 

 

241 

3.

 

Nomoddiy aktivlarni kirimi va chiqimi hisobini hujjatlashtirilishini to’g’ri 

rasmiylashtirilganligini tekshirish; 

4.

 

NMA kiritilish kriteriyasiga mosligini tekshirish; 

5.

 

NMA baholash va kirimini hisobda qayd etilishini qonunchilikka va hisob 

siyosatiga mosligini tekshirish; 

6.

 

NMA hisobi va amortizatsiya hisoblashning to’g’riligini va hisob 

siyosatiga mosligini tekshirish; 

7.

 

Tekshirilayotgan davr muomilalarining to’g’riligini tekshirish; 

8.

 

Sotib olingan va chiqib ketgan NMA bahosini hisob ma’lumotlari bilan 

solishtirib tekshirish; 

9.

 

Hisobotlardagi muhim axborotlarning oshkor qilinishini tekshirish; 

10.

 

Xato va kamchiliklarni taxminiy ro’yxati; 

11.

 

Tizimli (sistemali) kamchiliklar to’g’risida ma’lumot; 

12.

 

Tanlab tekshirish natijalarini tahlili; 

13.

 

Me’yoriy hujjatlar bo’yicha aniqlangan kamchiliklar ro’yxati; 

14.

 

Nomoddiy aktivlarni auditi bo’yicha xulosa. 

 

Nomoddiy aktivlar auditi jarayonida quyidagilar amalga oshiriladi: 

1.  Nomoddiy  aktivlar  mavjudligi  ustidan  nazorat  o’rnatilishini  aniqlash 

(mulkiy  ob’ektlarni  nomoddiy  aktivlar  qatoriga  olib  borishning  to’g’riligi; 

mavjudligini  va  muomalalarni  hujjatlashtirishning  to’g’riligini  tekshirish; 

nomoddiy aktivlarni baholashning to’g’riligini tekshirish; inventarizatsiya qilish; 

hisobot  ko’rsatkichlarining  sintetik  va  analitik  hisob  ma’lumotlariga  mosligini 

aniqlash); 

2.  Sintetik  hisobni  yuritish,  nomoddiy  aktivlarning  kirimi  va  chiqimiga  doir 

muomalalarni  soliqqa  tortishning  to’g’riligini  tekshirish  (nomoddiy  aktivlar 

kirimi  va  chiqimiga  doir  muomalalarni  sintetik  hisob  registrlarida  aks  ettirilishi; 

nomoddiy  aktivlar  kirimga  olinishi  va  chiqim  qilinishiga  doir  muomalalarni 

soliqqa tortish masalalari); 

---

 

 

242 

3.  Nomoddiy  aktivlarga  amortizatsiya  hisoblash  va  hisobda  aks  ettirish 

(foydali 

xizmat 

muddatini 

belgilashning 

asoslanganligi; 

amortizatsiya 

hisoblashda qo’llanilgan usullarning qonuniyligi va asoslanganligi; amortizatsiya 

ajratmalarining hisobda aks ettirilishi).  

Yuqorida  keltirilgan  masalalar  bo’yicha  etarli  ma’lumotlarga  ega  bo’lish 

auditorga  nomoddiy  aktivlar  hisobining  holatini  mustaqil  baholash  va 

qoidabuzarliklar hamda amaldagi qonunchilik va belgilangan qoidalardan chetga 

chiqishlarni aniqlashga imkon beradi.  

Auditor  nomoddiy  aktivlarni  tekshirish  chog’ida  quyidagi  ma’lumot 

manbalaridan foydalanadi: 

*

 

 nomoddiy  aktivlarni  hisobga  olishni  va  ular  bilan  bog’liq  muomalalarni 

soliqqa  tortishni  tashkil  etish  masalalarini  tartibga  soluvchi  asosiy  me’yoriy 

hujjatlar; 

*

 

 korxonaning  hisob  siyosati  to’g’risidagi  buyrug’i  (farmoyishi)  (nomoddiy 

aktivlar hisobiga taalluqli qismi); 

*

 

 nomoddiy  aktivlar  sintetik  va  analitik  hisobi  bo’yicha  korxonada 

qo’llaniladigan hisob registrlari; 

*

 

 nomoddiy  aktivlarga  taalluqli  muomalalarni  hisobga  oladigan  dastlabki 

hujjatlar; 

*

 

 buxgalteriya hisobotlari.  

Dastavval,  auditor  korxona  hisob  siyosatining  nomoddiy  aktivlarni  hisobga 

olish  uslubiyoti  bayon  qilingan  asosiy  qoidalari  bilan  tanishib  chiqadi.  Bular 

xususan quyidagilardan iborat: 

amortizatsiya ajratmalarini hisoblash usullari (bir butunligicha yoki nomoddiy 

aktivlarning har bir turi bo’yicha); 

*

 

 amortizatsiya hisoblanmaydigan nomoddiy aktivlar ro’yxati; 

*

 

 nomoddiy aktivlarni hisobga olish uchun qo’llaniladigan namunaviy qabul 

qilingan va korxonaning o’zida tasdiqlangan dastlabki hujjatlar shakllari; 

*

 

 nomoddiy aktivlarni inventarizatsiya qilish muddatlari; 

*

 

 nomoddiy aktivlar hisobiga doir hujjatlar aylanishi; 

---

 

 

243 

*

 

 nomoddiy 

aktivlarga 

taalluqli 

muomalalarni 

hisobga 

olishda 

qo’llaniladigan schyotlar ro’yxati.  

Nomoddiy  aktivlarga  taalluqli  muomalalarni  tekshirish  uchun  sintetik  va 

analitik  hisob  registrlari  qo’llaniladigan  hisob  shakllariga  bog’liq  holda 

foydalaniladi.  

Buxgalteriya  hisobining  jurnal-order shaklida nomoddiy  aktivlarning  sintetik 

hisobi  13-ASK  jurnal-orderda  va  «nomoddiy  aktivlarni  hisobga  olish 

vedomosti»da yuritiladi.  

Buxgalteriya  hisobining  schyotlar  rejasida  korxonaga  mulkiy  huquq  asosida 

tegishli  bo’lgan  nomoddiy  aktivlarning  miqdori  va  harakati  to’g’risidagi 

ma’lumotlarni  umumlashtirish  uchun  0400-«Nomoddiy  aktivlarni  hisobga 

oladigan  schetlar»(0410-0490)  schyotlar  mo’ljallangan.  Bu  schyotlar  balansga 

nisbatan  aktiv  bo’lib,  ularning  debet  tomonida  mavjud  nomoddiy  aktivlarning 

qoldig’i, kirimi va kreditida xo’jalikdan chiqishi aks ettiriladi.  

Mulklar  nomoddiy  aktivlar  qatoriga  olib  borilganligining  to’g’riligini 

tekshirish chog’ida huquqlar va shunga o’xshash fuqarolik-huquqiy shartnomalar 

tuzilish  natijasida  sotib  olinadi  va  patent  to’g’risida,  tovar  belgilari,  xizmat 

ko’rsatish  belgilari,  mualliflik  huquqlari  to’g’risidagi  qonunlar  bilan  tartibga 

solinadi.  

Mavjud nomoddiy aktivlarni quyidagilar asosida sotib olish mumkin: 

*

 

 litsenzion shartnoma; 

*

 

 «nou-xou»ni qabul qilish-topshirish shartnomasi; 

*

 

 ta’sis shartnomasi.  

Nomoddiy  aktivlarni  korxonaning  o’zida  yaratish  quyidagilar  doirasida 

amalga oshiriladi: 

*

 

 asarni yaratish to’g’risidagi shartnoma; 

*

 

 ilmiy-tadqiqot  va  tajriba-konstruktorlik  ishlarini  bajarish  to’g’risida 

shartnoma; 

*

 

 ilmiy-texnik mahsulotni yaratish (berish) to’g’risida shartnoma.  

---

 

 

244 

Ekspertiza  o’tkazish  chog’ida  e’tibor  qaratish  zarur  bo’lgan  ayrim 

shartnomalarning xususiyatlarini qisqacha ko’rib chiqamiz.  

Mualliflik  shartnomasida  asardan  foydalanish  usullari  mazkur  shartnomaga 

muvofiq beriladigan muayyan huquqlar; 

foydalanish uchun beriladigan huquq muddati; 

mukofatlash ko’lami yoki uni aniqlash tartibi, to’lash tartibi va muddatlari.  

Litsenzion  shartnoma  predmeti  bo’lib  shunday  nomoddiy  aktivlar 

hisoblanadi-ki, ular tegishli organlarda maxsus ro’yxatdan o’tkaziladi (kashfiyot, 

foydali  model,  sanoat  namunasi,  tovar  belgisi,  xizmat  ko’rsatish  belgisi). 

Litsenziyalovchi (barcha zarur hujjatlarni beruvchi tomon) va litsenziat litsenzion 

shartnomaning  tomonlari  bo’lib  hisoblanadi.  Litsenzion  shartnomada  ob’ektdan 

foydalanish  usullari  (sanoat  mulki  ob’ektidan  foydalanishga  doir  muayyan 

huquqlar);  foydalanish  uchun  beriladigan  huquq  muddati;  mukofatlash  ko’lami 

yoki uni aniqlash tartibi, to’lash tartibi va muddatlari. Mukofatlash litsenziatning 

foydasidan  ajratma  ko’rinishida  yoki  qat’iy  summa  ko’rinishda,  yoki  ushbu 

usullarni  birgalikda  qo’shib  aniqlanishi  mumkin.  Shartnomada  tomonlarning 

majburiyatlari  ko’rsatiladi.  Litsenzion  shartnoma  patent  idorasida  ro’yxatdan 

o’tkazilishi lozim.  

«Nou-xou»ni  bir-birovga  o’tkazish  shartnomasi  bo’yicha  «nou-xou» 

(axborot)dan  foydalanish  uchun  beriladigan  huquq  emas,  balki  uning  o’zi 

beriladi.  Shartnomada  «nou-xou»ni  berish  tartibi  to’g’risidagi  asosiy  shartlar, 

shartnomaning amal qilish muddati, bahosi va to’lov tartibi, maxfiylikni saqlash 

bo’yicha  tomonlarning  majburiyatlari  ko’rsatiladi.  Berilayotgan  «nou-xou»ni 

bayon  qilish  shartnomaning  muhim  shartlaridan  hisoblanadi.  Shartnoma 

ro’yxatdan o’tkazilmaydi.  

Ilmiy-tadqiqot  va  tajriba-konstruktorlik  ishlarini  bajarish  shartnomasida 

ishlarning nomlari va ularning har bir bosqichi; ishni bajarish uchun asos (dastur, 

reja, texnik topshiriqlar va shunga o’xshash); butun ishlarni bajarish muddati va 

har bir bosqichni bajarish muddati; ish qiymati va to’lov tartibi; ishni qabul qilish 

---

 

 

245 

tartibi;  ishlar  natijalaridan  foydalanish  shartlari;  tomonlarning  mas’uliyatlari 

ko’rsatiladi.  

Nomoddiy  aktiv  ob’ektini  hisobga  qabul  qilish  kuchga  kirgan  shartnoma 

asosida amalga oshiriladi. Shartnomalarni yuridik ekspertizadan o’tkazish uchun 

auditorlik firmasining yuristi jalb qilinishi mumkin.  

Auditor shartnomalarni tekshirish bilan bir qatorda nomoddiy aktivlarni qabul 

qilish-topshirish  dalolatnomasi  (qabul  qilish  dalolatnomasi)  va  nomoddiy 

aktivlarni hisobga olish kartochkasi (№1-NMA shakli)ni to’lg’azishni tekshiradi. 

(majburiy  rekvizitlarni  to’lg’azishning  to’g’riligi,  foydali  xizmat  muddatining 

ko’rsatilish,  hisobga  qabul  qilish  sanalari  (foydalanishga  topshirish,  ob’ektni 

ro’yxat qilish; dastlabki hujjatlarni hisob registrlarida aks ettirish).  

Shartnomalar 

va 

dastlabki 

hujjatlarning 

yuridik 

rasmiylashtirilishi 

tekshirilganidan  so’ng  auditor  nomoddiy  aktivlarning  dastlabki  qiymatini 

arifmetik  tekshiruvdan  o’tkazadi  (ularning  baholanishini).  «Buxgalteriya  hisobi 

to’g’risidagi  qonun»ning  12-moddasi  va  «Nomoddiy  aktivlar»  nomli  №7 

BHMSning  22-23  bandlariga  muvofiq  nomoddiy  aktivlar  buxgalteriya  hisobida 

pul ifodasida aks ettiriladi.  

Nomoddiy  aktivlarni  baholash  ularning  tegishli  shartnoma  qiymati  va 

rejalashtirilgan  maqsadlarda  foydalanish  uchun  yaroqli  holga  keltirish 

xarajatlarini qo’shish tartibidan kelib chiqib aniqlanadi.  

 «Nomoddiy  aktivlar»  nomli  №7  BHMS  11  bandiga  muvofiq  nomoddiy 

aktivlarning boshlang’ich qiymati  - bu aktivni sotib olishda haqiqatda to’langan 

pul mablag’lari yoki uning ekvivalentlari yoki ishlab chiqarishda qilingan haqiqiy 

xarajatlar qiymati.  

Haqiqiy  xarajatlar  tarkibiga  jumladan,  nomoddiy  aktiv  ob’ektining  o’zini 

sotib  olish  xarajatlari, sotib  olishda berilgan  tijorat  krediti  bo’yicha  to’lanadigan 

foizlar, tashqi iqtisodiy va boshqa tashkilotlarga to’lanadigan komission to’lovlar 

(xizmatlar qiymati), nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog’liq bo’lgan boshqa 

xarajatlar kiradi.  

---

 

 

246 

Boshqa  mulklar  singari  nomoddiy  aktivlarga  taalluqli  buxgalterlik 

ma’lumotlar  haqqoniyligi  vaqti-vaqti  bilan  o’tkazib  turiladigan  inventarizatsiya 

asosida tasdiqlanadi.  

Nomoddiy  aktivlarni  inventarizatsiya  qilish  quyidagi  vazifalarni  hal  etadi: 

ularning  haqiqatda  mavjudligini  aniqlash;  haqiqiy  qoldiqni  buxgalterlik  hisob 

ma’lumotlariga  solishtirish  yo’li  bilan  ularning  butligini  ta’minlash  ustidan 

nazorat o’rnatish.  

Nomoddiy aktivlarning korxonada haqiqatan mavjudligi va ular ustidan ichki 

nazoratni  amalga  oshirish  uchun  nomoddiy  aktivlarni  inventarizatsiya  qilish 

lozim.  Bunda  auditor  №19-«Inventarizatsiyani  tashkil  etish  va  o’tkazish»  nomli 

BHMS (O’zR. Adliya Vazirligida 2 noyabr 1999 y ro’yxatga olingan №833) va 

«Inventarizatsiya natijasida aniqlangan mulklar kamomadi va oshiqcha chiqishini 

buxgalterlik hisobida  aks  ettirish va soliqqa tortish to’g’risidagi  NIZOM»  O’zR 

Adliya  Vazirligida  –  2001  yil  ro’yxatga  olingan  №1054)  talablariga  rioya 

qilinganligini sinchiklab tekshirishi zarur.  

Agar baholash natijasida ob’ektning bozor bahosi (undiriladigan summa) kam 

chiqqan  ob’ektning  qoldiq  qiymatidan  past  bo’lsa,  ko’rilgan  zarar  summasi 

buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: 

a)  Debet  4730-«Moddiy  zararni  qoplash  bo’yicha  xodimlarning  qarzlari» 

scheti  aybdor  yoki  moddiy  javobgar  shaxsdan  undirilishi  lozim  bo’lgan  bozor 

qiymatiga.  

Debet  9430-«Boshqa  operatsion  xarajatlar»  scheti  aybdor  yoki  moddiy 

javobgar  shaxsdan  undirilishi  lozim  bo’lgan  bozor  qiymati  va  qoldiq  qiymati 

o’rtasidagi farq summaga (ko’rilgan zarar summasiga) 

Kredit  9430  -  «Boshqa  operatsion  xarajatlar»  scheti–kam  chiqqan  nomoddiy 

aktivlar ob’ektining qoldiq qiymatiga.  

Ko’rilgan  zarar  summasi  daromad  (foyda)  solig’ini  hisoblashda  umumiy 

belgilangan tartibda soliqqa tortiladigan bazaga qo’shiladi.  

---

 

 

247 

Hisobga  olinmay  qolgan  nomoddiy  aktivlar  bo’yicha  amortizatsiya  ular 

nomoddiy  aktivlar  tarkibiga  qo’shilgan  paytdan  boshlab  umumiy  belgilangan 

tartibda hisoblanadi.  

Nomoddiy 

aktivlarni 

inventarizatsiya 

qilish 

korxona 

rahbarining 

inventarizatsiya  o’tkazish  to’g’risidagi  buyrug’i,  «Nomoddiy  aktivlarning 

inventar  ro’yxati  nomli  inventar  ro’yxat  (№  INV-1  shakli),  0410-0490 

schyotlarning sintetik hisob registrlari va Bosh daftarga asosan amalga oshiriladi.  

Inventarizatsiya  vedomostining  ma’lumotlariga  asosan  inventarizatsiya 

ro’yxatlarini rasmiylashtirishning to’g’riligi, korxonaning ko’rsatilgan nomoddiy 

aktivlardan  foydalanish  uchun  huquqini  tasdiqlaydigan  dastlabki  hujjatlar 

mavjudligi, sintetik va analitik hisob registrlarida hamda Bosh daftarda nomoddiy 

aktivlarni aks ettirishning to’g’riligi va o’zaro mosligi tekshiriladi. Ko’rib chiqish 

usulini qo’llash yo’li bilan auditor quyidagilar tengligini tekshiradi: