Toshkent moliya instituti sh. N. Fayziev, R. D. Dusmuratov, A. A. Karimov, I. N. Kuziev, A. Z. Avlokulov

 

hisob  davrining  cheklanganligi

  –  ichki  hisob-kitoblarga  doir  barcha 

majburiyatlar qachon vujudga kelgan bo’lsa, aynan mana shu hisob davrida aks 

ettirilganligi; 

taqdim etish va bayon qilish –

 ichki hisob-kitoblarga doir majburiyatlarning 

barchasi  hisob  va  hisobotga  oid  me’yoriy  hujjatlarga  muvofiq  bayon  qilingan, 

turkumlangan va taqdim qilinganligi.  

Qo’yilgan maqsadga erishish uchun auditorlik tekshiruvida quyidagi vazifalar 

hal etilishi lozim.  

 

Ichki hisob-kitoblar auditida hal etiladigan vazifalar 

Auditning vazifalari 

Ichki  hisob-kitoblar  muomalarini  auditorlik  tekshiruvidan  o’tkazish 

bo’yicha savollar

 

1.  Ichki  hisob-kitoblarga  doir 

muomalalarni  hisobga  olish  va 

ichki  nazorat  samaradorligining 

holatini baholash

 

Mehnat  haqi  to’lash  va  hisobdor  summalarni  berishni  belgilovchi 

hujjatlarning mavjudligi va tahlili. 

 

Kadrlar,  ish  vaqti  va  ishlab  chiqarilgan  mahsulot  (ish,  xizmat) 

hisobini hujjatlashtirishning tashkil etilishini baholash. 

 

Haq  to’lash  va  ish  haqidan  ushlanadigan  summalar  turlarining 

klassifikatori (turkumlagichi) mavjudligi. 

 

Ish haqi va hisobdor summalar berilishi ustidan nazorat. 

 

Hisobot  ko’rsatkichlarining  sintetik  va  analitik  hisob  registrlari 

ma’lumotlariga mosligi. 

 

2.  Xodimlar  bilan  mehnat  haqi 

bo’yicha 

hisob-kitoblar 

to’g’risidagi  hisob  va  hisobot 

ma’lumotlarining  ishonchliligini 

tekshirish. 

 

Haq turlari bo’yicha ish haqi hisoblashning to’g’riligi. 

 

Ish haqidan ushlanadigan summalar to’g’riligi. 

 

Ish haqi xarajatlarini tannarx tarkibiga qo’shishning asosliligi. 

 

Ish  haqi  hisoblash  va  undan  ushlanadigan  summalarni  buxgalteriya 

hisobi registrlarida aks ettirish. 

 

Soliqqa  tortish  maqsadida  jami  daromadni  hisobga  olishning 

to’g’riligi. 

 

 

3.  Davlat  byudjetidan  tashqa-ri 

fondlar,  ijtimoiy  sug’ur-ta  va 

ta’minot  fondlari  bi-lan  hisob-

kitoblarni 

hisob-lashning 

Byudjetdan  tashqari  ijtimoiy  sug’urta  va  ta’minot  fondlariga 

to’lovlarni hisoblash bazasini aniqlashning to’g’riligi. 

 

Ijtimoiy sug’urta va ta’minot fondlari bilan hisob-kitoblarni hisobda 

aks ettirishning to’g’riligi. 

 

---

 

 

333 

to’g’riligi

 

4.  Hisobdor  shaxslar  bilan  hisob- 

kitoblarga  doir  hisob  va  hisobot 

ma’lumotlarining  ishonchliligini 

tekshirish. 

 

Hisobdor shaxslarga bo’nak berishning asoslanganligi. 

 

Bo’nak hisobotlarining o’z vaqtida taqdim etilishi. 

 

Hisobdor summalarni ishlatishning hujjatlar bilan asoslanganligi. 

 

Hisobdor summalarni xarajatlar tarkibiga qo’shishning asosliligi. 

 

Soliqqa tortishning to’g’riligi. 

 

Hisobdor  shaxslar  bilan  hisob-kitoblarni  buxgalteriya  hisobida  aks 

ettirishning to’g’riligi. 

 

5. 

Xodimlar 

bilan 

boshqa 

muomalalar 

bo’yicha 

hisob-

kitoblar  to’g’risidagi  hisob  va 

hisobot 

ma’lumotlarning 

ishonchliligini tekishirish. 

 

Kreditga  sotilgan  tovarlar  uchun  hisob-kitoblarni  hisobga  olishning 

to’g’riligi. 

 

Qarz berishning qonuniyligi va asosliligi. 

 

Berilgan  qarzlar  bo’yicha  hisob-kitoblarni  hisobga  olishning 

to’g’riligi. 

 

Kamomad va o’g’irliklarning ayibdor shaxslar zimmasiga to’liq olib 

borilishi. 

 

Moddiy  zararni  qoplashga  doir  hisob-kitoblarni  hisobga  olishning 

to’g’riligi. 

 

6. 

Ichki 

hisob-kitob 

muomalalarini 

tekshirish 

natijalari 

bo’yicha 

umumiy 

xulosa

 

Tekshiruv bo’yicha ishchi hujjatlar materiallarini umumlashtirish va 

tahlil qilish. 

 

Xatolarning katta- kichikligini (jiddiyligini) aniqlash. 

 

Xatolarning hisobot ishonchliligiga ta’sirini aniqlash. 

 

 

Auditor tekshiruv chog’ida hisobot ko’rsatkichlarida jiddiy hatolar yo’qligiga 

etarli darajada ishonch hosil qilishi lozim. Dalil-isbotlarni to’plash uchun har xil 

manbalardan shakllanadigan axborot bazasidan foydalaniladi. Auditor tekshiruvni 

boshlashdan oldin ichki hisob-kitoblarni tekshirish uchun zarur bo’lgan me’yoriy 

hujjatlar  paketi,  sintetik  va  analitik  hisob  registrlari  va  boshlang’ich  hujjatlarni 

komplektlaydi.  

Ichki hisob-kitob muomalalarini buxgalteriya hisobida aks ettirish va soliqqa 

tortish bo’yicha belgilangan qoidalarni tartibga soluvchi Me’yoriy hujjatlar paketi 

auditor  tomonidan  mijoz-korxona  faoliyatining  xususiyatlarini  hisobga  olgan 

holda shakllantiriladi.  

  Ichki  hisob-kitob  muomalalarini  hisobga  oladigan  schyotlar  bo’yicha 

sintetik  va  analitik  hisob  registrlari  korxonada  qo’llaniladigan  hisob  shakliga 

---

 

 

334 

(jurnal-order, memorial-order, jadval-avtomatlashtirilgan va b.) bog’liq. Masalan, 

buxgalteriya  hisobi  jurnal-order  shaklida  yuritiladigan  korxonalarda  7-ASK,  8-

ASK 

va 

10-ASK 

jurnal-orderlar, 

jadval-avtomatlashtirilgan 

(yoki 

kompyuterlashtirilgan) shaklida – 4210-«Mehnat haqi bo’yicha berilgan bo’nak», 

6510-«Sug’urta bo’yicha to’lovlar», 6710-«Mehnat haqi bo’yicha xodimlar bilan 

hisob-kitoblar»,  6720-«Deponentlangan  mehnat  haqi»,  4220-«Xizmat  safari 

uchun  berilgan  bo’naklar»,  4230-«Umum  xo’jalik  xarajatlari  uchun  berilgan 

bo’naklar»,  4290-«Xodimlarga  berilgan  boshqa  bo’naklar»,  6870-»Hisobdor 

shaxslardan  qarzlar»,  4710-  «Kreditga  sotilgan  tovarlar  bo’yicha  xodimlarning 

qarzlari», 4720-«Berilgan qarzar bo’yicha xodimlarning qarzlari», 4730-«Moddiy 

zararni qoplash bo’yicha xodimlarning qarzlari» va 4790-»Xodimlarning boshqa 

qarzlari»  schyotlari  bo’yicha  debet  va  kredit  oborotining  mashinagrammalari 

tekshiriladi.  

Dastlabki  hujjatlar  ichki  hisob-kitob  muomalalarini  tekshirishda  asosiy 

ma’lumot manbaasi hisoblanadi. Jumladan, xodimlar va yollangan shaxslar bilan 

hisob-kitoblarni  tekshirishda:  ishga  qabul  qilish  va  boshqa  ishga  o’tkazish 

to’g’risidagi,  ta’tilga  chiqarish  to’g’risidagi,  mehnat  shartnomasini  to’xtatish 

to’g’risidagi  buyruqlar;  kontraktlar,  mehnat  shartnomalari;  shtatlar  jadvali; 

shaxsiy  kartochkalar(T-2sh);  ish  vaqtini  hisobga  olish  tabeli(T-13sh);  mehnatga 

layoqatsizlik  varaqasi;  hisoblashuv-to’lov  vedomosti(T-49sh);  hisob-kitob 

vedomosti  (T-51sh);  to’lov  vedomosti  (T-53sh);  shaxsiy  hisob  varaq  (T-54sh); 

ijro  varaqalari;  daromad  va  daromad  solig’ini  hisobga  olish  bo’yicha  soliq 

kartochkasi;  

-

 

ijtimoiy sug’urta va ta’minotga doir hisob-kitoblarni tekshirishda: 

«Ijtimoiy  sug’urta  jamg’armasi  mablag’lari  bo’yicha  hisob-kitoblar 

vedomosti»  (F.  4-ISJ),  «Ro’yxatga  olinganlik  to’g’risidagi  ma’lumotlari», 

«Sug’urta  qildiruvchiga  xabarnoma»,  «Ijtimoy  sug’urta  jamg’armasiga 

o’tkazilgan  badallar  hisobidan  pensiya  va  nafaqalarni  to’lash  bo’yicha 

vedomost»; 

-hisobdor  shaxslar  bilan  hisob-kitoblarni  tekshirishda:  bo’nak  (avans) 

---

 

 

335 

hisoboti;  xizmat  safari  guvohnomasi;  xizmat  safariga  boruvchi  va  keluvchi 

xodimlarni  ro’yxatga  olish  daftari;  4220-«Xizmat  safari  uchun  berilgan 

bo’naklar», 4230-«Umumxo’jalik xarajatlari uchun berilgan bo’naklar» va 6970 –

«Hisobdor shaxslardan qarzlar» schyotlari bo’yicha inventarizatsiya ro’yxatlari; 

-Xodimlar bilan boshqa muomalalar bo’yicha hisob-kitoblarni tekshirishda: 

kreditga sotilgan tovarlar uchun topshiriqnoma-majburiyat; qarz shartnomasi; 

moddiy  zararni  qoplash  to’g’risidagi  buyruq  (farmoyish);  sud  qarori;  ijro 

varaqalari; to’lov topshiriqlari; kassa kirim orderlari.  

Dastlabki  hujjatlarni  tekshirishda  auditor  dastlabki  hujjatlarning  belgilangan 

tartibda  tasdiqlangan  namunaviy  shakllaridan  foydalanilganligini  ham  aniqlashi 

zarur.  

Ichki  hisob-kitob  muomalalarini  auditorlik  tekshiruvidan  o’tkazish  ushbu 

muomalalarni  hisobga  olish  va  ichki  nazoratning  ahvolini  oldindan  baholashni 

nazarda tutadi.  

Bunda  xodimlarni  ishga  yollash  va  ishdan  bo’shatishda  qonunchilikka  rioya 

qilinishini,  ro’yxatdagi  hisob  va  nazorat  xodimlariga  xizmat  vazifalarini,  ish 

vaqtini  va  bajariladigan  ishlarni  taqsimlash  holati;  mehnatga  haq  to’lash, 

mukofotlash  va  moddiy  yordam  to’g’risidagi  nizomlarga  rioya  qilinish  va 

boshqalarni aniqlaydi.  

Auditor  ichki  nazoratning  holatini  o’rganganidan  so’ng  («a’lo»,  «yaxshi», 

«o’rta»)  ichki  hisob-kitob  muomalalarini  tekshirish  uchun  tanlash  hajmini 

aniqlaydi.  

Korxonaning  tashqi  hisob-kitob  muomalalari  mol  etkazib  beruvchilar  va 

pudratchilar,  xaridorlar  va  buyurtmachilar,  turli  debitorlar  va  kreditorlar  bilan, 

mustaqil  balansga  ajralib  chiqqan  bo’linmalar,  shu’ba  va  tobe  korxonalar  bilan, 

ssudalar  bo’yicha  banklar  soliqlar  va  boshqa  yig’imlar  bo’yicha  byudjet  bilan 

hamda  byudjetdan  tashqari  tashkilotlar  bilan  shuningdek,  da’volar  bo’yicha 

hisob-kitoblarni o’z ichiga oladi.  

Korxonaning  to’lov  layoqati,  moliyaviy  ahvoli  va  investitsion  muhiti  ko’p 

jihatdan  ushbu  hisob-kitoblarning  holatiga  bog’liq.  Tashqi  hisob-kitoblarning 

---

 

 

336 

ahvoli  to’g’risidagi  hisobot  ko’rsatkichlarining  aniqligiga  ishonch  hosil  qilish 

barcha  hisobot  talabgorlari  uchun  zarurdir.  Shu  boisdan,  auditor  tashqi  hisob-

kitob muomalalarining holatini maxsus puxta tekshiruvdan o’tkazishi lozim.  

Tashqi  hisob-kitob  muomalalarini  auditorlik  tekshiruvidan  o’tkazishdan 

maqsad  tashqi  hisob-kitoblarga  doir  majburiyatlarni  (debitor  va  kreditor 

qarzlarni)  aks  ettiradigan  buxgalteriya  hisoboti  ko’rsatkichlarining  ishonchliligi, 

hamda  qo’llanilayotgan  hisob  yuritish  uslubiyotining  me’yoriy  hujjatlarga 

muvofiqligi to’g’risida xulosa shakllantirishdan iborat.  

Tashqi hisob-kitoblar auditida hal etiladigan vazifalar 

Auditning vazifalari

 

«Tashqi hisob-kitob muomalalari auditi» bo’limining tekshiruv dasturi 

bo’yicha savollar

 

Tashqi 

hisob-kitob 

muomalalarini  hisobga  olish 

va  nazorat  qilishning  holatini 

tekshirish

 

Tashqi  hisob-kitob  muomalalari  bo’yicha qarzdorlikni  inventarizatsiya 

qilish materiallarining mavjudligi va tahlili. 

 

Debitor  va  kreditor  qarzlar  vujudga  kelishining  hujjatlar  bilan 

asoslanganligi va qonuniyligi, ularni qaytarishning realligi. 

 

Shubhali hisob-kitoblarni va talab qilinmagan qarzdorlikni aniqlash

 

Buxgalteriya  hisoboti  ko’rsatkichlarining  sintetik  va  analitik  hisob 

ma’lumotlariga mosligi

 

Mol  etkazib  beruvchilar  va 

pudratchilar 

bilan 

hisob-

kitoblarning 

to’g’riligi 

va 

to’liqligini tekshirish

 

Olingan  moddiy  qiymatlik  (ish,  xizmat)lar  uchun  hisoblashishlar 

bo’yicha  dastlabki  hujjatlar  va  shartnomalar 

mavjudligi  va 

rasmiylashtirilishining to’g’riligi. 

 

Dastlabki  hujjatlar  ma’lumotlarining  shartnomalar  va  hisob 

registrlariga mosligi. 

 

Hisob  registrlaridagi  schyotlarda  mol  etkazib  beruvchilar  va 

pudratchilar  bilan  hisob-kitoblarni  aks  ettirishning  to’liqligi  va 

to’g’riligi. 

 

Hisob-kitoblarning 

o’z  vaqtida  amalga  oshirilayotganligi  va 

qarzdorliklarning realligi. 

 

Mol  etkazib  beruvchilar  va  pudratchilar  bilan  hisob-kitoblar  bo’yicha 

kreditor qarzdorliklarni hisobdan o’chirish tartibiga rioya qilinishi

 

Xaridorlar  va  buyurtmachilar 

bilan hisob-kitoblarni hisobga 

olishning 

to’g’riligini 

tekshirish

 

Xaridorlarga  sotilgan  mahsulot  (ish,  xizmat)  lar  uchun  dastlabki 

hujjatlar  va  shartnomalar  mavjudligi  va  rasmiylashtirilishining 

to’g’riligi. 

 

Dastlabki  hujjatlar  ma’lumotlarining  shartnomalar  va  hisob 

registrlariga mosligi. 

 

---

 

 

337 

Xaridorlar 

va 

buyurtmachilar 

bilan 

hisob-kitoblarni 

hisob 

registrlaridagi schyotlarda aks ettirishning to’liqligi va to’g’riligi. 

 

Olingan bo’naklarning asoslanganligi va to’g’ri rasmiylashtirilishi. 

 

Hisob-kitoblarning  o’z  vaqtidaligi,  xaridorlar  va  buyurtmachilar 

qarzlarining realligi va ta’minlanganligi. 

 

Xaridorlar va buyurtmachilarning debitor qarzlarini hisobdan o’chirish 

tartibiga rioya qilinishini tekshirish 

 

Da’volar  bo’yicha  hisob-

kitoblarni 

hisobga 

olishni 

tekshirish

 

Da’volar  bo’yicha  hujjatlar  rasmiylashtirilishining  o’z  vaqtidaligi, 

asoslanganligi va to’g’riligi. 

 

Da’volarni hisobda aks ettirishning to’liqligi va to’g’riligi. 

 

Da’volar bo’yicha qarzdorliklarning realligi

 

 

Boshqa 

debitorlar 

va 

kreditorlar  bilan  hisob-ki-

toblarni  hisobga  olishning 

to’liqligi va to’g’riligi

 

Deponentlangan  ish  haqini  hisobga  olishning  o’z  vaqtidaligi, 

asoslanganligi va to’g’riligi. 

 

Ijro  varaqalari  bo’yicha  ish  haqidan  ushlangan  summalarning 

asoslanganligi  va  to’g’riligi,  ularni  oluvchilarga  o’tkazib  berishning 

to’liqligi va to’g’riligi. 

 

Transport  tashkilotlari  bilan  va  notijorat  tavsifdagi  muomalalar 

bo’yicha  turli  tashkilotlar  bilan  hisob-kitoblarning  to’g’riligi  va  o’z 

vaqtidaligi. 

 

Balans  tuzish  sanasiga  turli  debitorlar  va  kreditorlar  bilan  hisob-

kitoblar bo’yicha qarzdorliklar haqqoniyligi. 

 

Mas’uliyati 

cheklangan 

jamiyatlar  ta’sis  shartnomasi 

bo’yicha 

hisob-kitoblarni 

hisobga olishning to’liqligi va 

to’g’riligini tekshirish

 

Ta’sis shartnomalarining mavjudligi va to’g’ri tuzilganligi. 

 

Ta’sis  shartnomasi  bo’yicha  hisob  yuritishning  qonuniyligi  va  bu 

shartnoma bo’yicha muomalalarning hujjatlar bilan asoslanganligi. 

 

Ta’sis  shartnomasi  doirasida  xo’jalik  faoliyatini  soliqqa  tortish  va 

mulklarni alohida hisobga olishning to’g’riligi

 

Shartnoma ishtirokchilari o’rtasida foydaning taqsimlanishi. 

 

Tashqi 

hisob-kitob 

muomalalarini 

auditorlik 

tekshiruvidan 

o’tkazish 

natijalarini umumlashtirish

 

Hisob-kitoblar ahvolining korxona to’lov layoqatiga ta’sirini baholash. 

 

Aniqlangan  xatolarning  jiddiylik  darjasini  va  ularning  hisobotlar 

ishonchliligiga ta’sirini baholash. 

 

 

Qo’yilgan vazifalarni hal etish uchun har xil usullar va axborot manbalaridan 

foydalanib,  isbot-dalillarga  ega  bo’lish  zarur.  Tashqi  hisob-kitob  muomalalarini 

tekshirish chog’ida auditor quyidagi ma’lumot manbalaridan foydalanadi:  

---

 

 

338 

tashqi hisob-kitob muomalalarini hisobga olish va soliqqa tortish masalalarini 

tartibga soladigan, asosiy me’yoriy hujjatlar; 

*

 

 hisob siyosati to’g’risidagi buyruq; 

*

 

 buxgalteriya hisobotlari; 

*

 

 korxonada tuzilgan, tashqi hisob-kitob muomalalarining sintetik va analitik 

hisobi registrlari; 

*

 

 tashqi hisob-kitob muomalalarini hisobga oladigan dastlabki hujjatlar.  

 

Korxonaning  hisob  yuritish  siyosati  to’g’risidagi  buyruq  bo’yicha  auditor 

quyidagilar bilan tanishadi: 



 

tashqi  hisob-kitob  muomalalarini  hisobga  olishda  qo’llaniladigan  ishchi 

schyotlar rejasi; 



 

buxgalteriya 

hisobining 

shakli 

va 

korxonada 

tuziladigan 

hisob 

registrlarining ro’yxati; 



 

tashqi  hisob-kitob  muomalalarini  hisobga  olish  bilan  bog’liq  bo’lgan 

dastlabki hujjatlar aylanishi (hujjatlar aylanish grafigi); 



 

tashqi  hisob-kitob  muomalalari  rasmiylashtiriladigan  hujjatlarni  imzolash 

huquqi berilgan shaxslar ro’yxati; 



 

tashqi hisob-kitob muomalalarini inventarizatsiya qilish.  

Auditor  buxgalteriya  balansi  (1-shakl)  ning  aktividagi  II-«Joriy  aktivlar» 

bo’limi  ma’lumotlar

筓

an  «Debitor  qarzlar»  moddasi  va  passividagi  II  - 

«Majburiyatlar»  bo’limi  ma’lumotlaridan  «Kreditor  qarzlar»  moddasi  bo’yicha 

qarzdorliklarning ahvolini aniqlaydi.  

«Debitor  va  kreditor  qarzlarning  holati  to’g’risida  ma’lumotnoma»  (2

a

-

shakl)ga  muvofiq  uzoq  muddatli  va  qisqa  muddatli  qarzdorliklarning  hisobot 

davri  boshiga  va  oxiriga  bo’lgan  holati  va  harakati  («muddati  o’tib  ketganlari» 

ajratib ko’rsatilgan holda) aks ettiriladi.  

Tekshiruv 

o’tkazish 

jarayonida 

buxgalteriya 

hisobining 

korxonada 

qo’llaniladigan  shaklidan  kelib  chiqqan  holda  har  xil  sintetik  va  analitik  hisob 

registrlari  taqdim  qilinishi  mumkin.  Tekshiruv  uchun  zarur  bo’lgan  hisob 

---

 

 

339 

registrlarining  ro’yxati hisob  yuritish siyosati  to’g’risidagi  buyruqda belgilangan 

bo’lishi mumkin.  

Buxgalteriya  hisobining  jurnal-order  shaklini  qo’llaydigan  korxona  va 

tashkilotlarda  tashqi  hisob-kitob  muomalalarini  hisobga  olishda  «Buxgalteriya 

hisobining jurnal-order shaklini qo’llash bo’yicha uslubiy tavsiyalar»ga  muvofiq 

№6, 8 va 11- jurnal-orderlar ishlatiladi.  

Buxgalteriya  hisobi  kompyuterlashtirilgan  sharoitda  3110-3190,  4010,  4020, 

4110, 4120, 4210, 4310, 4320, 4410, 4510, 4550, 4610, 6410, 6450, 6310, 6320, 

6390, 6510, 6530, 6810-6890, 6520 schyotlar bo’yicha debet va kredit oborotlar 

hamda qoldiqlarining bosmadan chiqarilgan varagi, analitik vedomostlar va Bosh 

daftar  (oborot-qoldiqli  vedomost),  realizatsiyaga  doir  reestrlar  va  daftarlardan 

foydalaniladi.  

Shuningdek, auditor tashqi hisob-kitob muomalalarini rasmiylashtirish va aks 

ettirish  bo’yicha  dastlabki  hujjatlarni  talab  qilib  olishi  zarur.  Masalan, 

shartnomalar  (oldi-sotti,  etkazib  berish,  komissiya,  pullik  xizmat,  pudrat  va 

hokazo), nakladnoylar, tovar-transport nakladnoylari, schyotlar, schyot-fakturalar, 

jo’natuvchi  hujjatlar,  bajarilgan  ishlar  dalolatnomasi,  bank  hujjatlari  (bank 

ko’chirmalari,  to’lov  topshiriqnomalari,  cheklar  reestri),  kassa  hujjatlari  (kassa 

chiqim orderlari va kassa kirim orderlarining kvitantsiyalari), avizolar, xaridorlar, 

mol  etkazib  beruvchilar  va  boshqa  debitor  hamda  kreditorlar  bilan  hisob-

kitoblarni inventarizatsiya qilish dalolatnomasi (inv-17 shakl).  

Tashqi  hisob-kitob  muomalalari  ustidan  o’rnatilgan  ichki  nazoratni  baholash 

uchun auditor quyidagilarni aniqlaydi: 

*

 

 hisob-kitoblarni inventarizatsiya qilish tartibi, muddatlari va natijalari; 

*

 

 hujjatlar  aylanish grafigining  mavjudligi va  unga  rioya  qilinishini nazorat 

qilish; 

*

 

 to’lovlar  va  hisob-kitoblar  holati  hamda  boshqalar  ustidan  nazorat  qilish 

shakllari, muddatlari va ijrochilari.  

«Debitor  va  kreditor  qarzlarning  holati  to’g’risidagi  ma’lumotnoma»  (2

a

-

shakl)  ma’lumotlariga  muvofiq  muddati  o’tgan  debitor  va  kreditor  qarzlar 

---

 

 

340 

miqdori,  debitor  qarzlarning  moliyaviy  natija  hisobiga  hisobdan  o’chirilishi, 

shuningdek eng katta miqdordagi qarzdor debitor-tashkilotlar ro’yxati aniqlanadi. 

Tekshiruv jarayonida ushbu ma’lumotlarning haqqoniyligini isbotlash va muddati 

o’tib ketgan debitor qarzlarni undirish imkoniyatini aniqlash zarur.  

Analitik  va  sintetik  hisob  registrlari  ma’lumotlariga  muvofiq  auditor 

quyidagilarni aniqlaydi: 

*

 

 hisob-kitob munosabatlari va ularning soni; 

*

 

 qo’llaniladigan  to’lov  shakllari  (naqd  pulsiz,  naqd  pullik,  o’zaro  qarz 

surishish yo’li bilan, bevosita tovar yoki mahsulot almashish yo’li bilan); 

*

 

 analitik hisobni yuritish tartibi (hisob-kitob turlari, ishtirokchilari, vujudga 

kelish muddatlari va shunga o’xshash); 

*

 

 nostandart buxgalteriya yozuvlari.  

Hisob-kitob  munosabatlarining  ishtirokchilari  ko’p  va  to’lovlar  shakllari 

xilma-xil bo’lganida auditorlik  risk  kuchayib, buni  mazkur  soha  bo’yicha  tanlab 

tekshiriladigan hisob-kitob shakllari va to’lov turlarini aniqlashda e’tiborga olish 

lozim.  

Tashqi hisob-kitob muomalalarini hisobga olishning ahvolini baholash hisob-

kitoblarning  turlari  bo’yicha  amalga  oshiriladi.  Bevosita  tekshirish  buxgalteriya 

balansi, Bosh daftar 3110-3190, 4010, 4020, 4110, 4120, 4310, 4320, 4390, 4510, 

4550, 4610, 6010, 6020, 6110, 6120, 6410, 6450, 6310, 6320, 6390, 6510, 6520, 

6530,  6810-6890  schyotlar  bo’yicha  sintetik  va  analitik  hisob  registrlari 

ma’lumotlarining mosligini aniqlashdan boshlanadi.  

Tekshiruv chog’ida quyidagi qoidalarga rioya qilinishiga e’tibor beriladi: 

*

 

 hisob-kitob schyotlari saldolarining balansda yoyiq holda aks ettirilishi; 

*

 

 shubhali  qarzlar  bo’yicha  rezerv  yaratilgan  debitor  qarzlar  rezerv 

hisobidan kamaytirilishi lozim.  

Ayni  vaqtda  tegishli  hisob-kitob  schyotlari  bo’yicha  analitik  hisob 

ma’lumotlariga  asosan  debitor  qarzlarning  «muddati  o’tganlari»  ajratib 

ko’rsatilgan  holda  uzoq  muddatli  va  qisqa  muddatli  qarzlarga  guruhlanishining 

to’g’riligi tekshiriladi.  Hisobot tuzish  talablaridan  kelib  chiqqan  holda  qaytarish 

---

 

 

341 

muddati bir yildan oshiq qarzlar uzoq muddatli qarzlar qatoriga kiradi.  

Aniqlangan  nomuvofiqliklar  bo’yicha  tafovutlarning  katta-kichikligi,  tavsifi 

va vujudga kelish sabablari aniqlanadi.  

Qarzdorliklarning 

haqqoniyligini 

aniqlash 

uchun 

inventarizatsiya 

ma’lumotlari hisob-kitoblarning har bir turi bo’yicha tahlil qilinadi. Hisob-kitob 

muomalalarini  inventarizatsiya  qilish  ma’lumotlari  bo’lmaganda  yoki,  agar 

inventarizatsiya ma’lumotlari shubhali bo’lsa, auditorlar vaziyat taqozosiga ko’ra 

yoppasiga yoki tanlab inventarizatsiya o’tkazadilar.  

Qarzdorliklarning  haqqoniyligi  har  bir  hisob-kitob  turi  bo’yicha  debitor  va 

kreditor qarzlar qoldiqlari summalarining  tegishli hujjatlar bilan asoslanganligini 

tekshirish  yo’li  bilan  ham  aniqlanadi.  Tegishli  hujjatlar  bilan  tasdiqlanmagan 

qarzdorlik summalari noreal qarzlar qatoriga o’tkaziladi. Qarzlarni vujudga kelish 

muddatlari  bo’yicha  tahlil  qilishda  aniqlangan,  muddati  o’tib  ketgan  qarzdorlik 

summalari ham noreal qarzlar qatoriga qo’shiladi.  

Noreal  qarzlar  aniqlanganida  auditor  ularning  vujudga  kelish  sabablari, 

aybdor shaxslari va tegishli balans moddalari ishonchliligiga ta’sirini aniqlaydi.  

Tashqi  hisob-kitob  muomalalari  bo’yicha  qoldiqlarni  tasdiqlashda  shubhali 

qarzlarning  mavjudligi  aniqlanadi.  №21  -  BHMSga  muvofiq  shartnomada 

belgilangan muddatda (agar bunday muddat belgilanmagan bo’lsa - buning uchun 

normal  zarur  vaqt  davomida)  undirib  olinmagan  va  tegishli  kafolat  bilan 

ta’minlanmagan debitor qarzlar shubhali qarzlar deb tan olinadi. Shubhali qarzlar 

mavjud bo’lgan holatlar aniqlanganida shubhali qarzlar bo’yicha rezerv yaratish 

faktlari va ularning to’g’riligi tekshiriladi.  

Buning  uchun  4910-«Shubhali  qarzdar  bo’yicha  rezervlar»  schyoti 

ma’lumotlarining haqqoniyligi aniqlanadi.  

Tashqi  hisob-kitob  muomalalarini  hisobga  oladigan  schyotlar  bo’yicha 

qoldiqlar  to’g’riligi  dastlabki  tasdiqlanganidan  so’ng  hisob-kitob  schyotlari 

bo’yicha oborotlar ishonchliligi tekshiriladi.  

 

 

---

 

 

342