Toshkent moliya instituti sh. N. Fayziev, R. D. Dusmuratov, A. A. Karimov, I. N. Kuziev, A. Z. Avlokulov

1. 
 
O’rtacha tannarxi bo’yicha (AVECO); 
2. 
 
Birinchi xarid qilingan tannarx bo’yicha (FIFO); 
Auditor zahiralarning muayyan turiga nisbatan tanlangan usulning yil 
davomida o’zgartirilmasdan qo’llanilganligiga ishonch hosil qilishi, ularni 
qo’llashning to’g’riligi, hamda asoslanganligi va boshqaruv uchun foydaliligini 
tekshirishi lozim.
Agar korxonaning hisob siyosatida tovar-moddiy boyliklarni baholashning 
FIFO (FIFO) metodi belgilangan bo’lsa, u holda ular oy boshiga mavjud bo’lgan 
zahiralar qoldig’ining tannarxini hisobga olgan holda, birinchi sotib olingan 
zahiralar bahosida ishlab chiqarishga sarflanishi lozim. Balansda esa moddiy 

---

294 
boyliklarning qoldiqlari so’ngi sotib olingan, ya’ni qimmatroq xarid baholari 
bo’yicha ko’rsatilishi lozim.
Agar zahiralar o’rtacha tannarx (AVECO usuli) bo’yicha baholansa, auditor 
zahiralarning qaysidir bir partiyasini baholashning to’g’riligini, ya’ni o’rtacha 
bahoning to’g’ri hisob-kitob qilinganligini aniqlashi uchun bir necha dastlabki 
kirim hujjatlarini tekshirishi zarur.
Moddiy boyliklar qiymati ishlab chiqarish sarflariga hisobdan o’chirilishining 
to’g’riligini auditor quyidagi tovar balansi formulasi bo’yicha tekshirishi 
mumkin: 
S
mq
q Y
b
Q K
mb
- Y
o
S
mq 
- hisobot davrida sarflangan moddiy boyliklar qiymati; 
Y
b
, Y
o
- ishlab chiqarish zahiralari schyotlaridagi yil boshi va oxiriga bo’lgan 
moddiy boyliklar qoldig’ining qiymati (balans va bosh daftar ma’lumotlari 
asosida); 
K
mb
- hisobot davrida kirim qilingan moddiy boyliklar qiymati (1010-1090 
schyotlarning debet oborotlari).
Materiallar haqiqiy tannarxi rad etilib yoki ataylab oshirilganda, tayyor 
mahsulotlar ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko’rsatish) xarajatlari sun’iy 
ravishda ko’payadi va mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan olinadigan foyda 
(daromad) kamayadi. Shuningdek, foyda (daromad) solig’i bo’yicha soliqqa 
tortiladigan baza ham kamayadi ya’ni sun’iy ravishda soliq yashiriladi.
Agar korxonada hisobot davri davomida bahosi pasaytirilgan materiallar 
bo’lsa, yoki ular qisman o’z sifatini yo’qotgan yoki ma’naviy eskirgan bo’lsa, 
bunda ular yil oxirida haqiqiy tannarxi bo’yicha emas, balki sotish mumkin 
bo’lgan bahoda baholanishi va balansda aks ettirilishi lozim. Agar u dastlabki 
tayyorlash (sotib olish) qiymatidan past bo’lsa, bahodagi farqlar moliyaviy 
natijalarga olib boriladi.
Moddiy boyliklarning ishlab chiqarish va boshqa maqsadlarda ishlatilishini 
tekshirish uchun auditor texnologik jarayonlarning xususiyatlari, hamda moddiy 

---

295 
boyliklarni ombordan ishlab chiqarishga berish tartibi bilan batafsil tanishishi 
lozim. Chunki, ushbu tartib buzilganida ko’plab kamchiliklar va hatto suyiste’mol 
qilishlar yuzaga keladi.
Moddiy boyliklarning ishlab chiqarishga berilishi, dastlabki va yig’ma chiqim 
hujjatlari asosida tuziladigan, materiallar sarflanishi hisobga olinadigan yig’ma 
vedomost bo’yicha tekshiriladi.