Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

 
 

---

294 
16.2. Mutlaq ustunlik nazariyasi 
 
Adam  Smit  turli  mamlakatlarda  tovarlarni  ishlab  chiqarishda 
mutlaq xarajatlardagi farq xalqaro savdo rivojlanishining asosini tashkil 
etadi, degan tezisni asoslab berdi. Unga ko‗ra ba‘zi mamlakatlar boshqa 
mamlakatlarga  nisbatan  tovarlarni  kam  xarajat  sarflab,  samarali  ishlab 
chiqaradi.  Boshqacha  qilib  aytganda,  ushbu  mamlakatlar  mazkur 
tovarlarni  ishlab  chiqarishda  mutlaq  ustunlikka  ega.  Mutlaq  ustunlik 
yuqori mehnat unumdorligida va tovarlarni ishlab chiqarishga ketadigan 
kam xarajatlarda namoyon bo‗ladi. 
A.  Smit  savdoni  sun‘iy  ravishda  cheklab  qo‗yishga  qarshi  chiqdi 
va  qaysi  mamlakatning  mahsuloti  arzon  bo‗lsa  o‗sha  mamlakat  bilan 
savdo qilishning afzalligi to‗g‗risida aytib o‗tadi. Masalan, A.Smit qayd 
qilib  o‗tganidek:  ―Agar  Fransiyaning  vinosi  Portugaliya  vinosidan 
yaxshi  va  arzon  bo‗lsa  yoki  uning  gazlamasi  Germaniya  gazlamasidan 
yaxshi bo‗lsa, unda Buyuk Britaniya uchun o‗ziga kerakli chet el vinosi 
va gazlamasini Portugaliya yoki Germaniyadan emas, balki Fransiyadan 
sotib  olish  foydali‖.  Shuningdek,  Shotlandiyada  uzum  yetishtirish  shart 
emas,  chunki  u  yerda  vino  Portugaliyaga  nisbatan  30  barobar  qimmat. 
Vino qayerda arzon bo‗lsa o‗sha yerdan sotib olish maqsadga muvofiq. 
A.Smitning  asosiy  g‗oyasi  –  mutlaq  xarajatlar  g‗oyasidir.  Unga 
ko‗ra  mutlaq  xarajatlari  kam  bo‗lgan  mamlakatlardan  tovarlarni  import 
qilish,  ishlab  chiqarish  xarajatlari  past  tovarlarni  esa  (ularni  xarid 
qilayotganlarga nisbatan) eksport qilish kerak. 
A.Smitning  tasdiqlashicha  har  xil  sun‘iy  ta‘sir  ko‗rsatish  va 
qarshiliklarga  qaramasdan  ikki  mamlakat  o‗rtasida  savdo  aloqalarning 
olib borilishi tabiiy, normal hol hisoblanadi, u doimo foydali, garchi har 
ikkilasi  uchun  foyda  hamisha  bir  xil  bo‗lmasa  ham.  ―Har  bir  aqlli  oila 
boshlig‗ining  qoidasi  shundan  iboratki,  chetdan  sotib  olishdan  ko‗ra, 
uyda tayyorlash qimmatga tushidagan narsalarni uyda tayyorlamaslikka 
harakat qilish. Tikuvchi o‗ziga etik tikishga harakat qilmaydi, balki uni 

---

295 
etikdo‗zdan sotib oladi. Etikdo‗z o‗ziga kiyim tikishga urinmaydi, balki 
tikuvchining xizmatiga murojaat qiladi‖. 
A.Smit  bo‗yicha  bu  qoida  bir  butun  mamlakat  uchun  qo‗llanilishi 
kerak. Agar qandaydir bir xorijiy  mamlakat bizni  muayyan tovar bilan, 
uni  o‗zimizda  ishlab  chiqarishga  nisbatan  ancha  arzon  narxda 
ta‘minlashi  mumkin  bo‗lsa,  biz  birmuncha  ustunlikka  ega  bo‗lgan 
sohalarda  ishlatilayotgan  sanoat  mehnati  mahsulotining  ma‘lum  qismi 
uchun  ushbu  tovarni  undan  sotib  olish  ancha  foydali.  Aynan  shuning 
uchun  mahsulotlarni  ishlab  chiqarishga  ixtisoslashuvini  tanlashda, 
A.Smit  bozorning  roliga  katta  e‘tibor  bergan  bo‗lishiga  qaramay,  u 
ushbu masalani ko‗rib chiqishda mamlakatning tabiiy (ob-havo sharoiti, 
ba‘zi bir tabiiy resurslarga ega bo‗lish va b.) va qo‗lga kiritilgan (odatda, 
texnologik ishlab chiqarish bilan bog‗liq bo‗lgan) ustunliklarini hisobga 
olishni  zarur,  deb  hisoblanadi.  Eksport  qiluvchi  mamlakat  mutlaq 
ustunlikka  ega  bo‗lgan  tovarlarni  ishlab  chiqarishga  ixtisoslashgan 
bo‗lgandagina tashqi savdodan yuqori foyda ko‗rishi mumkin. 
Lekin  A.Smitning  bu  nazariyasida  barcha  tovarlarni  ishlab 
chiqarishda bir yoki bir necha mamlakatlar mutlaq ustunlikka ega bo‗lsa, 
bunday  vaziyatda  qanday  bo‗ladi,  degan  savol  ko‗rib  chiqilmagan. 
Mazkur  nazariya  agar  mamlakatlar  tovarlarni  ishlab  chiqarishda  hech 
qanday  mutlaq  ustunlikka  ega  bo‗lmasa,  ular  xalqaro  savdoda 
qatnashishi mumkinmi, degan savolga ham javob bermaydi.