Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

 
9.3. J.B.Seyning iqtisodiy ta‟limoti 
 
Yevropadagi  ko‗pchilik  rivojlangan  mamlakatlar  va  AQShda 
butun  XIX  asr  davomida,  ya‘ni  klassik  siyosiy  iqtisodning  marjinalizm 
bilan  o‗rin  almashish  davriga  qadar,  klassik  maktab  g‗oyalarining  va 
konsepsiyalarining  keyingi  rivojlanishida  A.Smit  ta‘limoti  asos  bo‗lib 
keldi. Shu ma‘noda Fransiyada A.Smit g‗oyalarini ancha izchil va ijodiy 
davom ettirgan olim Jan Batist Sey (1767–1832) hisoblanadi.  
U 1767-yil 5-yanvarda Lionda savdogar oilasida tug‗ildi. Oilaviy 
tadbirkorlik an‘analarni davom ettirish uchun zarur bo‗lgan bilimni olish 
bilan  birga,  J.B.Sey  o‗z  bilimini  mustaqil  oshirish,  ayniqsa,  siyosiy 
iqtisodni o‗rganish bilan shug‗ullandi. Keyinchalik ma‘lum bo‗lishicha u 
A.Smitning  ―Xalqlar  boyligi‖  asariga  asosiy  e‘tibor  qaratgan.  Undagi 
g‗oyalarni  ommaviylashtirish,  uning  fikricha  Fransiya  manfaatlariga 
ham, shuningdek, barcha insoniyat manfaatlariga ham xizmat qiladi. 
J.B.Sey  hayotda  har  xil  mashg‗ulot  turlari  bilan  shug‗ullandi.  U 
savdo kontorasida nazoratchi bo‗lib ishladi, Fransiya armiyasida xizmat 
qildi,  nufuzli  jurnal  muharriri  bo‗ldi,  davlat  muassasalarida  ishladi. 
Ammo  uning  hayotidagi  asosiy  ishi  –  iqtisodiy  bilim  sohasidagi 
tadqiqotidir.  U  o‗zining  «Siyosiy  iqtisod  traktati»  (1803)  asarida 
A.Smit  konsepsiyasini  tizimlashtirishga,  uni  keng  xalq  ommasi  uchun 
tushunarli  qilib  berishga  harakat  qildi.  Unda  J.B.Sey  sanoatning 
yuksalishiga  va  xalq  boyligini  ko‗paytirishga  to‗sqinlik  qiluvchi  ―man 
etuvchi  tizim‖ga  qarshi  chiqdi.  «Traktatdagi»  iqtisodiy  liberalizm 

---

164 
to‗g‗risidagi g‗oya xususan, davlatning iqtisodiyotga va xo‗jalik hayotini 
qayta  qurishga  aralashmasligi  to‗g‗risida  g‗oyaning  amalga  oshirilishi 
harbiy-sanoat  boshqaruvini  o‗sha  davr  Fransiya  hukumatidagi  real 
hukmronlikdan mahrum qilgan bo‗lar edi.  
Napoleon  ―Traktat‖  bilan  tanishib  chiqqach,  uning  muallifini 
suhbatga  chaqirgan  va  unga  o‗z  asarini  tubdan  qayta  ishlashni  taklif 
qilgan.  J.B.Sey  bu  taklifni  rad  etdi  va  siyosiy  ―sahnadan‖  ketishga 
majbur bo‗ldi. 
Ammo  tinib–tinchimas  J.B.Sey  o‗zining  xususiy  ip  yigirish 
fabrikasini  ochdi.  Keyinchalik,  1813-yili  uni  sotib,  topgan  puliga 
«Traktat»ni ikkinchi nashrdan chiqarish uchun Parijga qaytib keldi. Asar 
1814-yili  chop  etiladi,  so‗ngra  qisqa  vaqt  ichida  yana  uch  marta  1817, 
1819  va  1826-yillarda  qayta  nashr  etildi.  Bu  asar  tez  orada  juda  ko‗p 
tillarga tarjima qilindi. 
Fransiyada Napoleon tuzumining yemirilishi bilan vujudga kelgan 
o‗zgarishlar  J.B.Seyning  iqtisodchi-olim  va  jamiyat  arbobi  sifatidagi 
nomini  oqladi.  U  ruhlanib,  siyosiy  iqtisod  bo‗yicha  o‗z  asarlari  ustida 
ishlashni  davom  ettirdi,  ko‗p  leksiyalar  o‗qidi  va  ularda  iqtisodiy 
nazariya  qoidalarini  tizimlashtirish  va  ommaviylashtirish  mahoratini 
namoyish  etdi.  J.B.Sey  asarlarida  iqtisodiy  fan  sof  nazariy  va  tavsifiy 
fanga  aylandi.  U  iqtisodiy  nazariyadan  siyosatning,  ideologiyaning  va 
statistikaning ajralib chiqishini ma‘qulladi.