Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

v)  “ko‘rinmas qo‘l ”
Bozor  iqtisodiyoti  bir  markazdan  turib  boshqarilmaydi.  Shunday 
bo‘lsada,  u  muayyan  tartib  va  qoidaga  amal  qiladi.  Xo‘jalik 
faoliyatining  har  bir  ishtirokchisi  o‘z  maqsadini  ko‘zlagan  holda  ish 
yuritadi.  Biroq  bunday  sharoitda  alohida  kishilaming  manfaatlari 
qanday  uyg‘unlashadi,  barcha  jamiyat  manfaatlari  qanday  yuzaga 
chiqadi? Birinchi bo‘lib bu muammoni ilmiy darajaga ko‘targan A.Smit 
bo‘ldi.  U shunday yozadi:  «Har bir kishi  o‘z kapitalini  ko‘proq qiymat 
keltiradigan  qilib  ishlatishga  harakat  qiladi.  Odatda,  u  jamiyat 
foydasiga  ta’sir  ko'rsatishni  nazarda  tutmaydi  va  unga  ancha  ta’sir 
ko‘rsatayotganini  sezmaydi.  U  faqat  o‘z  manfaatini  nazarda  tutadi, 
faqat o‘z foydasini ko‘zlaydi.  Shunday bo'lsada, bunday maqsad uning 
rejasiga  kirmagan  bo‘lsa  ham,  ushbu  sharoitda  ko'rinmas  qo'l  uni 
maqsad  sari  yo‘naltiradi.  0 ‘z  manfaatlarini  ko‘zlagan  holda,  jamiyat 
manfaatlariga ataylab unga xizmat qilgandan ko‘ra tez-tez xizmat qilib 
turadi».
Gap shundaki,  o‘z manfaati yo‘lida xizmat qilayotgan har bir odam 
pirovard  natijada  ijtimoiy  mahsulotning  ko‘payishiga,  jamiyat 
boyligining oshishiga yordam  beradi.  Shaxsiy  manfaatga  intilish  ishlab 
chiqarishning  rivojlanishiga,  taraqqiyotga  olib  keladi.  Har  bir  kishi 
o‘zini o‘ylab ish yuritadi, bundan butun jamiyat yutadi.
A.Smit  aytib  o‘tgan  «ko‘rinmas  qo‘1»  bozor  mexanizmidir.  U 
odamlami  o‘z  istak  va  xohishlariga  bog'liq  bo‘lmagan  holda  maqsad 
sari yo‘naltirib turadi. Masalan, agar qandaydir bir mahsulotga, aytaylik, 
nonga bo‘lgan talab oshsa, nowoylar uning narxini oshiradilar. Ulaming 
daromadlari oshadi. Kapital bir tarmoqdan ikkinchi tarmoqqa oqib o‘tib
133

---

turadi,  ayni  chog‘da,  u  non  yopish  sanoatiga  oqib  o ‘ta  boshlaydi. 
Natijada non  ishlab  chiqarish  ko‘payadi  va  narx yana pasaya boshlaydi. 
Bu  yerda  A.Smit  shaxsiy  manfaatni  raqobat  va  xo‘jalik  mexanizmining 
ichki harakatlantiruvchi kuchi sifatida ko‘rsatib bergan.
Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  mahsulot  ishlab  chiqarish  bo‘yicha 
turli  mehnat  egalari  o‘rtasida  raqobat  kurashi  amal  qilib  turadi.  Bunda 
shaxsiy  manfaat,  o ‘z  foydasini  ko‘zlab  ish  yuritish  bir  vaqtning  o ‘zida 
jamiyatga  foyda  keltiradi,  umumiy  boylikka  erishishni  ta’minlaydi. 
Demak,  bozor iqtisodiyotida “ko‘rinmas qo‘l” amal qiladi;