Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

Iqtisodiy  ta’limotlar  tarixi  quyidagi  bir  qator  progressiv 
uslublarga asoslanadi:
>  
har  qanday  tadqiqotning  asosiy  uslubi  sifatidagi  dialektika, 
induksiya va deduksiya,  analiz va sintez;
>  
о ‘tmishdagi  iqtisodiy  qarashlami  o'rganishda  abstrakt  va 
konkretlikni ajratish;
>  
nazariya va amaliyot о ‘rtasidagi о ‘zaro bog‘liqlikning tahlili, 
iqtisodiy ta ’limotlardagi umumiylik, yagona va alohidalikni aniqlash.
1.2-rasm. Iqtisodiy ta’limotlar tarixining bir qator progressiv 
iqtisodiy tahlii uslublari
Absolyut va nisbiy yondashuvlar
Absolyut  yondashuvchilar  iqtisodiyot  nazariyasining  rivojlanishida 
iqtisodchilar kasbiy mahoratining o‘sishi kabi ichki omillar ahamiyatiga 
urg‘u berishgan.
1950  -   yillardan  oldin  iqtisodiyot  nazariyasining  ko‘plab  nufuzli 
tarixchilari nisbiy yondashuvni yoqlab chiqishdi.
Iqtisodiy  ta’limotlar  tarixi  faniga  yangi  iqtisodiy  nazariyalar  olib 
keluvchi tashqi va ichki omillaming bir-biriga о‘zaro ta’sinning dinamik
16

---

(doimiy  o‘zgaruvchi) jarayoni  sifatida  qarash  zarur.  Ayrim  hollarda  bu 
rivojlanishlar  fan  ichidagi 
qarama-qarshiliklar  natijasi 
sifatida 
tushuntirilishi  mumkin,  boshqa joylarda esa o ‘sha davming iqtisodiy va 
siyosiy  muammolarini  yaxshilab  o‘rganib  chiqish  muhimroq,  deb 
aytiladi.  Ayrim hollarda yangi nazariyalami keltirib chiqaruvchi omillar 
shu  qadar  chalkashib  ketadiki,  nazariyaning  yuzaga  kelishida  qaysi 
nazariya (nisbiymi yoki absolyutmi) muhimroq ekanligini aytish qiyin.
Iqtisodchilar  har  xilligini  tushunishning  bir  yo‘li  iqtisodiy 
ta’limotlar  tarixining  bir  segmentini  ko‘rib  chiqishdir.  Iqtisodiy 
ta’limotlar  tarixi  bu  o‘zgarishlar  tarixiydir  va  bir  vaqtlar  noortodoksal 
bo‘lgan fikrlar boshqa bir davrga kelib asosiy ortodoksal fikrga aylanadi. 
Misol  uchun,  noortodoksal  bo‘lgan  Maltus,  Tugan-Baranovski  va 
Marksning  fikrlari  Keyns  nazariyasida  qisman  aks  ettirilgan.  Bu 
o'zgarishlar  sodir  bo‘lishiga  sabab  ba’zi  iqtisodchilar  noortodoksal 
fikrlami  qabul  qilishni  xohlaydilar,  keyin  esa  uning  to‘g‘riligiga 
boshqalami  ham  ishontiradilar.  Shunday  tarzda  ulaming  fikrlari  asosiy 
ortodoksal yo‘nalishga qo‘shilib ketadi.
Noortodoksal  maktablar  fanning  evolyutsiyasi  tarixida  muhim  rol 
o‘ynaydi. Ular asosiy oqimni tanqid qilishda nuqson, nomuvofiqliklarini 
ko‘rsatib,  ulaming  sof  va  benuqson  bo‘lishiga  yordam  beradi. 
Noortodoksal  tushuncha  va asosiy  ortodoksal  maktab  rivojining o'zaro 
ta’siri  Alfred  Marshallning  iqtisodiy  rivojlanishi  misolida  ko‘rish 
mumkin.  U  tarixiy  maktab  iqtisodchilari  va  abstrakt  g'oyachilar 
qarashlariga  qarshi  chiqib  neoklassik  iqtisodiy  yo‘nalishga  asos  soldi. 
Lekin  Marshall  nazariyasi  XIX  asr  oxirida  yashagan  Amerika 
iqtisodchilari  uchun  o‘ta  rasmiy  va  abstrakt  nazariya  edi.  Amerika 
Iqtisodiyot  Assotsiatsiyasi  1885-yilda  tashkil  topganda  u  asosan  nemis 
tarixiy  maktabi  tarafdorlari  tomonidan  nazorat  qilinar  edi.  Tarixiy- 
institutsional  metodologik  yo‘nalish  tarafdorlari  va  iqtisodiyotning 
kelajagi  abstrakt  matematik  tahlil  modellarida,  deb  takidlovchilar 
o‘rtasida  ochiqcha  qarama-qarshilik  mavjud  edi.  Ulaming  qarama- 
qarshiligi  hozirgi  kun  iqtisodiyotining  shakllanishida  muhim  rol 
o‘ynagan.  Amerika  universitetlarida  tarixiy-institutsional  yo‘nalishning
17

---

ahamiyati  yigirmanchi  asr  birinchi  yarmi  davomida  pasayib  bordi, 
neoklassik  iqtisod  esa  (awal  Marshal  nazariyasi  keyinchalik  Valras 
nazariyasi) aksincha, Amerikada asosiy oqimga aylandi.3