|
I BO'LIM. QADIMGI DUNYO IQTISODIY TA’LIMOTLARI
I BOB. IQTISODIY TA’LIMOTLAR TARIXI FANINING
PREDMETI VA 0 ‘RGANISH USULI
1 .1 . Iq tisod iy ta ’lim o tla r ta rix i fan in in g ah am iyati va
m aqsadi
Bozor munosabatlarini rivojlantirish jarayonida iqtisodiy ta’limotlar
tarixi fani insonlami iqtisodiy bilim saviyasini oshirish, iqtisodiy fikr,
g‘oya, nazariyalaming kelib chiqish tarixini, ulaming mohiyatini,
iqtisodiy maktablar, hozirgi zamon iqtisodiy yo‘nalishlari, ulaming
asosiy qoidalarini yaxshi bilish, har bir nazariyaning o‘ziga xosligini,
uning asosiy tomonlarini, nazariya bilan amaliyotni bir-biriga bog‘lab
o‘rganish
zarurligini,
har . qanday
iqtisodiy xulosa universal
bo‘lmasligini, shu bois ulaming amal qilish xususiyatlarini to‘g‘ri
tushinish uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Hozirgi davrda odamlar iqtisodiyot to‘g‘risida imkoni boricha
ko‘proq bilishga intilmoqdalar. Xo‘sh, ummon kabi keng iqtisodiyot
fanini o‘rganishni nimadan boshlamoq kerak, degan savol tug‘ilishi
tabiiy.
Iste’molchilar xohishlari odatda chegaralanmagan va cheksizdir,
ammo resurslar (odatda yer, mehnat, kapital va tadbirkorlik layoqati)
cheklangandir. Tanqislik muammosini hal qilish uchun cheklangan
iqtisodiy resurslami cheklanmagan muqobil variantlar (hohish istaklar)
o‘rtasida adolatli taqsimlaydigan ijtimoiy mexanizm zarur. Bunday
taqsimot bir tarafdan iste’molchi istaklarini kamaytirishi va cheklashi,
ikkinchi tomondan esa iqtisodiy resurslar va ne’matlami yetkazib
berishni ko‘paytirishi kerak.1
1 History o f economic thought. Hairy Landreth, David C. Colander-16 b.
6
Shifokor davolanuvchini tuzatishni uning kasallik tarixidan
boshlagani kabi ushbu fanni o'rganishni ham uning tarixini o‘rganishdan
boshlash zarur. Albatta, bugungi va ertangi kun muammolarini to‘la hal
etishda o‘tgan asr iqtisodchilaridan barcha savollarga tayyor javob
topish qiyinligi aniq, ammo o‘tgan donishmandlaming fikr-mulohazalari
hozirgi va kelajak to‘g‘risida to‘g‘ri xulosa chiqarish uchun yaxshi
imkoniyat beradi. Aniqrog‘i velosipedni qayta kashf qilishga hojat
qolmaydi, tarixiy tajriba shunisi bilan ham qimmatlidir.
Iqtisodiyot insonning tarixi kabi qadimiydir. Iqtisodiyotga oid fikr,
g‘oya, qarash, nazariya va ta’limotlar ham ko‘p ming yillik tarixga ega.
Lekin ulaming asosiy qismi yozuv paydo bo‘lganidan so‘ng yozma
manbalardan bizgacha yetib kelgan. Bu manbalar, ulardagi g‘oyalar,
awalo, insoniyatning muqaddas mulkidir, uni topish, o‘rganish va
kelajak uchun saqlash savobli bo‘lsa, ulardagi nodir fikrlami hayotga
tatbiq etish ham nazariy, ham amaliy ahamiyat kasb etishi bilan birga
katta tarbiyaviy ahamiyatga ham ega.
Iqtisodiyot baynalmilal hodisa bo‘lib, uning oldida turgan vazifalar
barcha xalqlar uchun bir xil, ammo ular rivojlanish davomida turlicha
natijalarga erishganlar. «Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» fanida ayrim
olimlar, davlat arboblari tomonidan ilgari surilgan g‘oya, qarash,
nazariya, qonun, ta’limot, konsepsiyalar insoniyat taraqqiyotining turli
bosqichlaridagi
ijtimoiy qatlamlar, sinflar va boshqa guruhlaming
manfaatlari nuqtayi nazaridan tarixiy rivojlanishi tadqiq etiladi.
Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» fanini o‘rganish manbalari turli-tuman
bo‘lib, qadimgi arxeologik topilmalar, moddiy ne’matlar, qoya va bino
devorlaridagi rasmlar, chizmalar va xalq og‘zaki ijodi namunalari
muhim ahamiyatga ega. Ammo bu fanning eng muhim manbalari bo‘lib,
qoiyozmalar, davlat arboblari, olim, donishmand, mutafakkirlaming
yozib qoldirgan kitoblari hal qiluvchi o‘rinni egallaydi. Jahon iqtisodiy
tafakkurida qadimgi qo‘lyozmalar o‘ta ahamiyatlidir. Masalan,
0 ‘zbekiston fanlar akademiyasi sharqshunoslik institutida arab, fors,
qadimgi turk tillarida yozilgan yigirma besh mingdan ortiq qo‘lyozmalar
mavjud. Lekin bu qo‘lyozmalami o‘rganishda ma’lum obyektiv va
subyektiv kamchiliklar mavjud. Xuddi sutning qaymog‘ini olish oson
bo‘Iganidek,
bu
qo‘lyozmalardagi
entsiklopedik
g‘oyalardan
muhimlarigina o‘rganilgan,iqtisodiyot tafakkuri bilan bog‘liq bo‘lgan
materiallar hali o ‘z tadqiqotchilarini kutib turibdi.
Bu fanning maqsadi awalgi ortodoksal g‘oyalar zamonaviy
iqtisodiy nazariyaning mazmuni va predmetiga qo‘shgan hissalarini va
shu bilan birga ortodoksal bo‘lmagan boshqa g‘oyalaming zamonaviy
iqtisodiy ta’limotlaming shakllanishidagi ahamiyatini ko‘rsatgan holda
iqtisodiy nazariyaning asrlar davomida shakllanishini tasvirlab berishdan
iborat.
Bundan tashqari kitobda alohida olingan g‘oya va fikrlaming
iqtisodiyot nazariyasining rivojlanishidagi ahamiyati va o‘z o‘mida
nazariyaning ijtimoiy-iqtisodiy siyosat shakllanishidagi ahamiyati
tushuntirilgan.
Tabiyiki,
bu
iqtisodiy
ta’limotlar
kishilaming
dunyoqarashi va rasmiy nazariyalaridan tashkil topgan. Iqtisodiy
dunyoqarash shaxsning dunyodagi voqeliklarni o‘z ongida aks
ettirishidir.
Iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanini o‘rganishning asosiy sabablaridan
biri yaxshi iqtisodchi bo‘lishdir. 0 ‘tmishning va hoziming eng muhim
iqtisodchilari o‘z fanlari nazariyasi tarixi bilan yaqindan tanish
bo‘lganlar. Iqtisodiy ta’limotlar tarixini o‘qish nazariy va mantiqiy
qobilyatlami oshiradi, farazlami xulosaga bog'lashga imkon beradi, o‘z
fikridan farqli bo‘lgan tizimli mantiq asosida ishlashni o‘rgatadi.
0 ‘tmish g‘oyalarini o‘rganishning yana bir sababi yangi g‘oyalami
shakllantirishdir. Oldingi iqtisodiy nazariyalami o‘rganish ko‘pincha
yangi g‘oyalami yaratishga undaydi. Ba’zan nazariyalar o‘tmishda
yo‘qolib ketadi va kelajakka yetib bormaydi yoki ular ma’lum
vaziyatlargagina bog‘liq bo‘lib qolishadi. 1815-yillarda renta va
unumdorlikning pasayib borishi tushunchalarining rivojlantirilishi bunga
yaxshi misol bo‘ladi. Ya’ni renta va unumdorlikning pasayib borishi
tushunchalari 1890-yillargacha ishlab chiqarish omillariga tatbiq
etilmaguncha faqatgina yerga nisbatan ishlatilgan.
8
Shunday qilib, zamonaviy ortodoksal iqtisodning yuzaga kelishini
o‘rganish orqali ortodoksal g‘oyalardan farqli bo‘lgan, lekin hozirgi kun
iqtisodiy nazariyalar mazmunining shakllanishiga yordam bergan
g‘oyalarni esdan chiqarmagan holda iqtisodiy ta’limotlar tarixini
o‘rganishimiz lozim. Iqtisodiy nazariyalammg ko‘lami va mazmuniga
qo‘shimcha ravishda o‘sha davrdagi iqtisodiy vaziyat o‘rtasidagi
bog‘liqlikka ham e’tibor qaratishimiz zarur. Nazariyalardan kelib
chiquvchi umumiy xulosalar hamda alohida olingan g‘oyalaming
rivojlanishi orqali uning iqtisodiy va ijtimoiy siyosatni shakllantirishdagi
ahamiyatini ko‘rsatib o‘tishimiz lozim2.
Do'stlaringiz bilan baham: |
