Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

(merkantilistlarda  -   savdoearlar. 
fiziokratlarda
 -  
ver  esalari).
  balki 
mehnat  taqsimotida  qatnashayotgan 
barcha  kishilar faoliyatining  natijasidir,
  degan  xulosa  kelib  chiqadi. 
Boshqacha  aytganda,  foyda  yaratuvchi  har  qanday  mehnat  unumli 
mehnatdir.  Ammo  bu  masala  bo'yicha  A.Smitda  izchillik  bo‘lmagan. 
Birinchidan,  u  faqat  moddiy  narsalami  yaratish  va  o‘zgartirish  bilan 
bog‘liq  bo‘lgan  mehnatni  unumli  mehnat  hisoblangan.  O'qituvchilar, 
huquqshunoslar,  harbiylar,  ma’muriyat,  yozuvchilar va  shu  kabilaming 
mehnati  esa  unumli  hisoblanmagan.  Ikkinchidan,  A.Smit  iqtisodiyotda
129

---

!
qishloq  xo‘jaligi  sohasining  ustunligi  g‘oyasidan  qutula  olmagan.  U 
hunarmandlar  va  savdogarlar mehnatini  yer egalari  mehnatiga nisbatan 
kam  unumli  bo'ladi,  deb  tasdiqlaydi.  Negaki,  yer  egalariga  tabiat 
«yordam» beradi va «dehqonchilikka qo‘yilgan kapital haqiqiy boylikka 
va  daromadga  ancha  ko‘p  qiymat  qo‘shadi».  Bunda  A.Smitning 
ta’kidlashicha  iqtisodiyotning  rivojlanib  borishi  bilan  sanoat  tovarlari 
bahosi  pasayib borish moyilligiga,  qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bahosi 
esa  o‘sish  moyilligiga  ega.  Shuning  uchun  uning  fikricha  qishloq 
xo‘jaligiga qo‘yilgan kapital ancha foydali hisoblanadi.
Agar  o‘sha  davrda  Angliyada  manufaktura  sanoati  rivojlana 
boshlaganini  va  hatto  birinchi  yuqori  unumli  fabrikalaming  paydo 
bo‘lganligini  hisobga  oladigan  bo‘lsak,  A.Smitning  bu  xatosini 
tushunish yana ham qiyinlashadi.  Uning unumli  mehnat konsepsiyasida 
izchillikning  yo‘qligi,  ishlab  chiqarish jarayonidagi  kapital  mavqeyini 
yetarlicha tushunmaganligi  natijasidir.  A.Smitning  fiziokratik  bid’atlari 
jamiyat  o‘z  resurslarini  birinchi  navbatda,  qishloq  xo‘jaligiga,  ikkinchi 
navbatda,  sanoatga  va  faqat,  uchinchi  navbatda,  savdoga  yo‘naltirishi 
kerakligini  tasdiqlashida  o‘z  ifodasini  topadi.  Bundan  A.Smit  sanoat 
to'ntarilishining  dastlabki  uchqunlarini  va kelajakda yirik  sanoat  ishlab 
chiqarishining  hal  qiluvchi  ahamiyatini  ko‘ra  olmagan,  degan  xulosa 
kelib chiqadi.
A.Smit boylikni  ko‘paytirishda pulning o‘miga alohida urg‘u berib 
o‘tadi.  Uning  tasdiqlashicha  qimmatli  metallaming,  pulning  maxsus 
ahamiyati  to‘g‘risidagi  merkantilistlarning  fikri  noto‘g‘ri.  Agar  pulni 
jamg‘arish  asosiy  maqsad  bo‘lsa,  unda  pul  harakatsiz  qolib  ketadi,  bu 
esa  ushbu  pulga  ishlab  chiqarish  yoki  sotib  olish  mumkin  bo'lgan 
mahsulotlarning  kamayib  ketishiga  olib  keladi.  Pul  jamiyat  boyligini 
ko‘paytirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.
A.Smit  kapitalni  tahlil  qilgach,  ishlab  chiqarishning  o‘sishi, 
manufaktura  sanoatining  yaratilishi  kapital  faoliyati  natijasi  ekanligini 
ko‘rsatib  beradi.  U kapital,  deganda maxsus  ishlab  chiqarish fondlarini, 
ishlab  chiqarish  vositalari,  ishlab  chiqarishning  moddiy  omillarini 
tushungan.  A.Smit  kapitalni  asosiy  va  aylanma kapital  turlariga  ajratib
130

---

ko‘rsatadi.  Muomalada bo‘ladigan kapital  aylanma  kapital,  muomalada 
amal  qilmaydigan  kapital  asosiy kapital  nomini  olgan. A.Smit bo‘yicha 
asosiy  kapital  ham,  aylanma  kapital  ham  boylik  yaratadi.  Kapitalning 
o‘sishi -  millat boyligini ko‘paytirishning uchinchi (mehnat taqsimoti va 
puldan foydalanish bilan birga) asosiy omili. Kapital qancha ko‘p bo‘lsa, 
ishchilami  boqish  va  ulami  ixtisoslashtirish  imkoniyati  shuncha  ko‘p 
bo‘ladi.  Buning  ustiga,  kapitalning  o‘sishi  ayrim  vaziyatlarda  boylikni 
ko‘paytirishning  yagona  vositasi  bo‘lishi  mumkin.  Shuning  uchun 
A.Smit  tejamkoriikni  qo‘llab-quwatlaydi.  Uning  yozishicha  «har  bir 
isrofgar -  jamiyat boyligining  dushmani,  har  qanday  tejamkor odam -  
jamiyatga muruwat ko‘rsatuvchidir»;