Toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva pul, kredit va

Pul qiymat o’lchovi sifatida
. Pulning birinchi funktsiyasi uning qiymat 
o’lchoviligidir, ya’ni pul barcha tovarlarning qiymatini o’lchaydi, ularning bahosini 
aniqlashda vositachi bo’lib hizmat qiladi.
Qiymat o’lchovi funktsiyasida pul, tovar ishlab chiqarishga sarflangan ijtimoiy 
mehnatni ifodalaydi va shu mehnat asosida tovarning qiymatini belgilaydi. Pulning 
bu funktsiyasida naqd pullar emas o’ylovdagi pullar ishtirok qiladi. Masalan, biz 
savdo do’koniga kirib, biron tovarni bahosini ko’rib, baho shu tovarga arziydigan 
bahomi, yoki tovarga baho yuqori, yoki past qo’yilganmi - shu to’g’risida 
o’zimizning xulosamizga ega bo’lishimiz mumkin. Mana shu bizning xulosamiz 
asosida pulning qiymat o’lchovi funktsiyasi yotadi.
16 

---

Pulning qiymat o’lchovi funktsiyasida bir tovarning qiymati ikkinchi bir tovar 
qiymati orqali ifoda qilinadi. Agar tarixan olib qaraydigan bo’lsak, bu vazifani o’z 
qiymatiga ega bo’lgan tovar-oltin yoki oltinni o’zida ifodalaydigan pul birliklari 
bajarib kelgan.
Pulning qiymat o’lchovi funktsiyasi qiymat qonuniga asoslanib aniqlanadi.
Pulning qiymat o’lchovi funktsiyasi baholar masshtabini o’rnatishni talab 
qiladi.
Baholar masshtabi huquqiy xarakterga ega bo’lib, u davlat tomonidan 
o’rnatiladi va tovar qiymatiga asoslangan holda uning bahosini ifodalaydi. Baholar 
masshtabi orqali, fikran namoyish qilingan tovar bahosi davlat bahosi yoki bozor 
bahosiga aylanadi va milliy pul birligida ifodalanadi.
80 - yillar oxirigacha baholar masshtabi deb, davlat tomonidan tasdiqlangan, 
tovar qiymatini o’lchash va baholar belgilash uchun kiritilgan, ma’lum oltin 
miqdorini o’ziga ifodalagan pul birligiga aytilgan. Qariyb 30 yil davomida 1961 
yildan boshlab Sobiq SSSRda baholar masshtabi qilib 1 rubl qabul qilingan va u 
0,987412 gramm oltinga tenglashtirilgan edi. 80 yillarning oxiriga kelib ittifoqda pul 
birligini oltinga tenglash g’oyasi o’z kuchini yo’qotdi. Vaholanki, boshqa ko’pgina 
mamlakatlar amaliyoti bu tenglashtirish 70 - yillardan boshlab e’tiborga olinmadi. 
Rivojlangan iqtisodga ega bo’lgan mamlakatlarda valyutani oltinga tenglashtirish hal 
qiluvchi dastag emasligini ularning iqtisodiy va sotsial taraqqiyoti isbotlab berdi.
60 - yillarda yangi pul tizimi vujudga kelganda, pul islohoti o’tkazilganda, 
devolvatsiya yoki revolvatsiyada davlat qonuniy ravishda baholar masshtabini, pul 
birligining oltin miqdorini baholarni belgilash uchun o’rnatib bergan. Pul birligi 
ma’lum miqdor oltinga tenglashtirilgan bo’lsada, muomalaga chiqarilgan pul 
birliklari hech qachon oltinga almashtirilgan emas. Shuni ta’qidlash kerakki, hozirgi 
vaqtda jahondagi biror mamlakat o’z pulini oltinga almashtirmaydi. Ba’zi 
mamlakatlar pul birligini oltinga tenglashtirsada, pul birligiga to’g’ri kelishi mumkin 
deb belgilangan oltin miqdorini muomaladagi pul birligiga almashtirib bermaydi. 
Shuning uchun bu tenglashtirish o’zining iqtisodiy mohiyati va kuchini yo’qotganligi 
aniq. Chunki oltin oddiy tovarga aylandi va uning qiymati ham pulda ifolanadigan
17 

---

bo’ldi. Pulning funktsiyalari oltindan ajraldi, o’zgaruvchan valyuta kurslari joriy 
qilindi.
Yoozirgi vaqtda baholar masshtabi talab va taklif ta’sirida tashkil topadi va 
baho orqali tovarlar qiymatini o’lchashga xizmat qiladi. Shuni ta’kidlash kerakki, pul 
yordamida tovarlar tenglashtiriladi. Ikkala tomon uchun ham tenglashtirishning asosi 
bo’lib abstrakt mehnat hisoblanadi.
Tovar qiymatining pulda ifodalanishi baho deyiladi. Baho - bu ideal shaklda 
ongimizdagi qiymat o’lchovi. Qiymat o’lchovi vazifasini fikran ifoda qiladigan 
pulimiz bajaradi, baho esa to’la-to’kis real moddiy boyliklarning qiymatini ifoda 
qiladi.
Qiymat shakliga ega bo’lgan tovar, bahoga ham ega bo’ladi. Pul o’zi o’z 
bahosiga ega emas, uning qiymati o’zi bilan aniqlanishi mumkin emas. Baho o’rniga 
pul, sotib olish qobiliyatiga ega. Pulning sotib olish qobiliyati deganda pul birligiga 
to’g’ri keluvchi tovarlar va xizmatlar miqdori tushuniladi. Agar pul birligiga to’g’ri 
keluvchi tovarlar miqdori (soni) qancha ko’p bo’lsa, pulning sotib olish qobiliyati 
ham shuncha yuqori bo’ladi va aksincha.