Toshkent moliya instituti rasulova d. V., Xotamov I., Asatullaev X. S. Biznesni tadqiq etish usullari

F(K,L) = AK^L^_max

Bu shart har bir ishlab chiqarish omilining xususiy hosilalari nolga teng bo’lganda o’rinli bo’ladi, ya’ni
dF(K,L) 1 
AK L  0
^dK } (2.3.8)
dF(K,L)  1
AK L  0
dL
Bundan esa, A_K^1L^_ A_K^L^1 _ 0 ekanligi kelib chiqadi va uning echimi quyidagicha bo’ladi:

^_ ^K (2.3.9)
 L
(2.3.9)-dan shunday xulosaga kelish mumkin, kichik biznesning kapital bilan
qurollanganligi ^ nisbatga teng bo’lib, ushbu nisbat ortib borsa ishlab chiqarish

optimal nuqtada bo’ladi.
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan ishlab chiqarish funktsiyasining statik va ITT omilini hisobga olmasligi uning asosiy kamchiligi hisoblanadi. Shundan kelib chiqqan holda, unga vaqt va ITT omilini kiritamiz.
F(t)  f[k(t),L(t)]e^t (2.3.10)
bu erda, t – vaqt o’lchovi; e^t - t vaqtdagi ITT ko’rsatkichi.
Bu nochizikli dinamik ishlab chiqarish funktsiyasini har ikkala tomonini logarifmlab quyidagini hosil qilamiz:
ln F(t)=ln F ( k(t), L (t))+ _t (2.3.11) Uning echimi esa quyidagicha bo’ladi:
Y(t) = (t)K(t)(t)L(t)_ (2.3.12)
(2.3.12)- tenglamani soddalashtirib, chiziqli tenglamaga keldik. Bu tenglama bir tomondan, kichik biznesning dinamik ishlab chiqarish funktsiyasini ifodalasa, boshqa tomondan KB ning YaIM dagi hissasi o’sishida har bir omil ulushini ko’rsatib beradi.¹⁷
Demak, biz (2.3.1)- tenglamaning maksimum bo’lganida, KB samarali rivojlanishini bilgan holda, uning harajatlarini minimallashishi optimal holat ekanligini bilamiz. Shundan kelib chiqqan holda (2.3.2)-tenglamadagi ayiruvchi minimum bo’lishi kerak, ya’ni
   Q_ijk^кб С_ijk^кб  min (2.3.13)
i j k
Yuqoridagi shart uchun cheklovlar quyidagicha bo’ladi:
Q_ijk  0,L_ijk  0,K_ijk  0, A_ijk  0 (2.3.14)

 i	 j	 k	Qijkt Kijkt K t1 K t1 K t1			(2.3.15)
 i	 j	 k	Qijkt Ltijk Lt1 Lt1 Lt1			(2.3.16)

   Qijkt Aijkt Rt1 (2.3.17)
i j k
bu erda, t –vaqt indeksi, Q_ijk - i-xududning j-tarmog’idagi KB da ishlab
chiqarilgan k-mahsulot miqdori, C_ijk  i-xududning j-tarmog’idagi KB kmahsulotining bahosi, L_ijk  i-xududning j-tarmog’idagi KB k-mahsulotini ishlab chiqarish uchun ketadigan ishchi kuchi harajatlari, K_ijk  i-xududning jtarmog’idagi KB k-mahsulotini ishlab chiqarish uchun ketadigan asosiy kapital hajmi, A_ijk  i-xududning j-tarmog’idagi KB k-mahsulotini ishlab chiqarish uchun ketadigan boshqa harajatlar (transport, ijara, energiya va boshkalar), K ^t1 _t-1 davrda KB da mavjud bo’lgan kapital miqdori, _K ^t1-t-1 davrda yangidan tashkil etilgan KB korxonalari hisobiga kapitalning ko’payishi, K ^t1 t-1 davrda tugatilgan KB sub’ektlari hisobiga KB kapitalining chiqib ketishi hamda o’tgan davrdagi eskirishi, L^t1 _t-1 davrda KB da bandlarning umumiy soni, _L^t1- t-1 davrda yangidan tashkil etilgan va mavjud KB sub’ektlari ishlab chiqarish quvvatlarining oshishi evaziga yangidan tashkil etilgan ish o’rinlari va yollangan ishchilar, _L^t1 _t-1 davrda yopilgan korxonalar evaziga KB da bandlikning qisqarishi, R^t1 _t-1 davrda shu maqsadlar uchun mo’ljallangan xarajatlar.
(2.3.13)- tenglamaning (2.3.14, 2.3.15, 2.3.16, 2.3.17) - shartlarni qanoatlantirishi KB xarajatlarining optimal rejasini belgilab beradi hamda (2.3.2) - tenglik bajarilib, KB faoliyati natijasida maksimal foyda olinadi, uning YaIM dagi ulushi orta borib rivojlangan davlatlar darajasiga etadi. Bu esa mamlakatimizda aholini o’rta qatlamining ko’payishiga, ularning daromadlari oshishiga olib keladi. Natijada, iste’mol va jamg’armalar, investitsiyalarning yuqori darajasiga erishilib, Solou modelidan yuqori iqtisodiy o’sish ta’minlanadi.
KBXT bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim o’rin tutib, uning hara-katining har tomonlama qulayligi, erkinligi, oson va tez diversifika-tsiyalashuvi noaniq va tez o’zgaruvchan bozor munosabatlari «dengizi»da cho’kmasdan «Arximed po’kagi» kabi bemalol qalqib turishga zamin yaratadi.
Respublikamizda bugungi kunda deyarli KBXT uchun me’yoriy-huquqiy baza yaratilgan, u davlat va nodavlat tashkilotlari tomonidan doimiy ravishda qo’llabquvvatlanmoqda. KBXT ning respublika YaIM dagi ulushi 2007 yil 1 yanvar holatiga ko’ra 42,1 % ni tashkil etdi, jami bandlarning qariyb 69,3 % i bu sektorda band. Raqamlardan ko’rinadiki, KBXT o’z mohiyati, salohiyati va qudrati jihatidan mikroiqtisodiy emas, balki makroiqtisodiy, hatto megaiqtisodiy darajagacha chiqdi desak mubolag’a bo’lmaydi. Chunki, KBXT ning respublika tashqi savdo operatsiyalaridagi ulushi ham yil sayin ortib bormoqda. Agar raqamlarga qaraydigan bo’lsak, KBXT o’zining barqaror taraqqiyot yo’lida muammosiz rivojlanayotganga o’xshaydi. Biroq, hali echimini kutayotgan muammolar talaygina. KBXT ni makroiqtisodiyot, xududlar bo’yicha bashoratlash muammo-lariga kelsak, buning uchun matematika va statistika apparatining turli bashoratlash usullaridan foydalanish mumkin. Oldingi bo’limlarda ta’kidlanganidek, ular sifatiy va miqdoriy usullarga ajraladi¹⁸.
Sifatiy usullar biron sohaga oid mutaxassislar fikrini bilish, o’rganish orqali rivojlanayotgan ijtimoiy-iqtisodiy hodisaga tashxis qo’ysa, miqdoriy usullar iqtisodiy-matematik usullarga tayanadi.
Miqdoriy turga kiruvchi ekonometrik usulning taqsimot qonunlari real ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni nazariy va ehtimolli modellash-tirishda qo’llaniladi.²⁵
Taqsimot qonunlari, ular tayanib ish ko’ruvchi tasodifiy miqdorlar xarakteri bo’yicha diskret va uzluksiz tasodifiy miqdorlar taqsimot qonunlariga ajraladi.
Har bir ijtimoiy-iqtisodiy jarayonni bashoratlash davrlarlar bilan farqlanadi: qisqa muddatli (1 yilgacha, ammo odatda bir chorak); o’rta muddatli (1 yildan 3 yilgacha); uzoq muddatli (3 yil va undan ko’proq).²⁶
Taqsimot qonunlari normal taqsi-motdan kelib chiqadi. Diskret tasodifiy miqdorlar bilan ish ko’ruvchi taqsimotlarga binominal, Puasson, geometrik taqsimot qonunlari kiradi.
Uzluksiz tasodifiy miqdorlardan foydalanib ish ko’ruvchi taqsimot qonunlari o’z ichiga normal, Fisher, _-kvadrat, lognormal, Styudent, eksponentsial taqsimotlarni oladi.²⁷ Bashoratlash davri qanchalik uzoq bo’lsa, axborotning ishonchliligi shuncha past bo’ladi va aksincha.