Toshkent moliya instituti r. H. Ayupov, G. R. Boltaboeva raqamli iqtisodiyot asoslari

«masshtablashtiriladigan»  blokcheyn:  ideal  xolatda  bloklar  zanjiri  katta 

sondagi kelishuvlarni ta’minlashi lozim. 



 

uzoq  muddat  faoliyat  ko‘rsatuvchi  blokcheyn:  xozirgi  kunda  mavjud 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

bo‘lgan to‘lov tizimlari ancha avval paydo bo‘lgan. Blokcheynga asoslangan 

yangi  tizimlar  eksilarining  davomi  bo‘lishi  kerak.  Biz  esa  kelajakda  xosil 

bo‘lishi  mumkin  bo‘lgan  muammolarni  oldindan  bilish  imkoniyatiga  ega 

bo‘lishimiz lozim. 

Shunday  qilib,  IBM  kompaniyasining  nuqtai-nazaridan,  xozirgi  davrda 

blokcheyn texnologiyasi o‘z rivojlanishining boshlang’ich bosqichida turibdi va u 

xozircha  bank-moliya  sektorining  talablariga  to‘liq  javob  bera  olmaydi.  Asosiy 

muammolar 

sifatida 

blokcheynda 

xozircha 

«masshtablashtirish» 

va 

tranzaksiyalarning 

konfidensiallagi  ta’minlanmagan.  Shunga  qaramasdan, 

IBMkompaniyasining 

mutaxassislari 

joriy 

xolatni 

tahlil 

qilgan 

xolda 

blokcheyndan  foydalanish  faqatgina  bank  sektori  bilan  chegaralanib  qolmasligini 

va uning B2B, G2C, G2B kabi biznes olamining barcha sohalariga tadbiq qilinishi 

mumkinligini tan oldilar. Bulardan tashqari, ko‘p ishtirokchilarga ega bo‘lgan bank 

loyihalarida  tizimlarning  o‘zaro  muloqotida  kelishuvlarni  moslashtirish  ham 

nazarda  tutilishi  kerak.  Ammo,  xozirgi  davrdagi  bank  tizimlarining  bir  turda 

emasligi  xuddi  shu  talablarning  bajarilishiga  mone’lik  qiladi.  Shu  xolat  bilan 

bog’lik  xolda  Den  Millmanning  quyidagi  fikrini  keltirish  mumkin:  «Har  qanday 

o‘zgarishlarning  sir-asrori  eskilik  bilan  kurashish  emas,  balki  barcha  kuch-

quvvatni yangilik yaratish uchun safarbar qilishdir».  

E

ndi  esa  ketma-ket  ravishda  turli  davrlarda  xosil  bo‘lgan  va  o’ziga  xos 

ekosistema yaratgan blokcheyn texnologiyalarining bir qancha variantlarini ko‘rib 

chiqamiz.  Buni  avvalo  bitkoin  blokcheyni  va  uning  yaratilish  tarixi  bilan 

tanishishdan boshlaymiz. Bitkoin 1999 yilda Vey  Day tomonidan o‘ylab topilgan 

va  u  b-moneyning  konseptsiyasiga  o‘xshash  ishlaydigan  raqamli  pul  turi  bo‘lib, 

unda  tizim  ishlashi  uchun  serverlar  kafolatlangan  to’lov  (vznos)  kiritishi  kerak 

bo‘lgan.  Undan tashqari,  2005  yilda  Nik  Sabo  (xuquqshunos,  olim  va  kriptograf, 

raqamli  valyutalar  va  raqamli  kontraktlar  yo‘nalishida  ilmiy  izlanishlar  olib 

borgan)  tomonidan  tavsif  etilgan  bitgold  texnologiyasi  (bu  texnologiyada  hisob-

kitoblar orqali isbot qilish goyasidan foydalaniladi) texnologiyasi ham bitkoinning 

paydo  bo‘lishiga  o‘z  ta’sirini  ko‘rsatgan.  Ushbu  o’quv  qo’llanmaning  keyingi 

---

Toshkent Moliya instituti 

R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva 

 

bo‘limlaridagi  ma’lumotlarni  tushunish  uchun  ikki  asosiy  atamaning  ma’nosini 

tushuntirib o’tamiz: 

1.  Asimmetrik kriptografiya  yoki ochiq (yopiq) kalit vositasida shifrlash usuli. 

Bu  usul  simmetrik  kriptografiyadan  farq  qilib,  unda  ikkita  shifrlash  kaliti 

ham ishlatiladi. 

2.  Taqsimlangan  tizim  –  bir-biri  bilan  bog’langan  va  tarmoq  orqali  o‘zaro 

muloqot  qila  oladigan  hisoblash  ob’ektlarining  avtonom  to‘plami 

(kompyuterlar, protsessorlar, ma’lumot uzatish va qabul qilish qurilmalari, 

ma’lumot bazalari va boshqalar)dir. Misol sifatida bir qancha protsessorlar 

bilan  jihozlangan  va  biror  bir  mashinaga  murojaat  qiladigan  fizik  tarmoqni 

keltirishimiz mumkin. 

Endi esa tasavvurimizni yanada boyitish va kelajak istiqbollarni chamalay olish 

uchun bitkoin paydo bo‘lganicha bo‘lgan davrdagi xolatni ko‘rib chiqamiz: