Toshkent moliya instituti "pensiya ishi" kafedrasi "ijtimoiy ta

6.3.
 
Pensiya ta’minotining holatini ko’rsatuvshi ko’rsatkishlar 
 
Pensiya  to‘lovlarini  taqdim  etish  shartlari  va  me’yorlarining,  mamlakatdagi  demografik 
va  iqtisodiy  ahvolning  pensiya  tizimlarining  moliyaviy  holatiga  ta’sirini  o‘lchash  va  baholash 
maqsadida bir qator ko‘rsatkichlardan foydalaniladi, ular o‘z navbatida pensiya tizimi moliyaviy 
mexanizmlarini tushunish va tizimning kelgusidagi daromad va xarajatlarini baholashga yordam 
beradi. 
Qamrov  koeffitsienti  (K1)  sug‘urtalangan  aholi  ulushini  hamda  sug‘urtaga  tortilgan 
mehnat haqi daromadlari darajasini ko‘rsatadigan ko‘rsatkich bo‘lib, pensiya tizimlari tomonidan 
amalga  oshirilayotgan  ijtimoiy  himoyaning  samaradorligini  belgilash  imkonini  beradi.  Bu 
ko‘rsatkichni quyidagi formula bilan ifodalash mumkin: 
 
K
   yoki   K
   (1.1) 
 
Formuladan  ko‘rinib  turganidek,  sug‘urta  bilan  qamrab  olingan  aholi  soni  (yoki  aholi 
daromadlari)  qancha  ko‘p  bo‘lsa,  K1  koeffitsient  1  ga  shuncha  yaqin  bo‘ladi  va  pensiya 
tizimining ijtimoiy himoya qilish samaradorligi shuncha yuqori bo‘ladi. 

---

Bosim  koeffitsienti  (K2)  pensiya  va  nafaqalar  oluvchilar  sonining  sug‘urtalangan  (real 
sektorda  ishlovchi)  aholining    umumiy  sonidagi  ulushi  kabi  aniqlanadi.  Uning  sondagi  ifodasi 
pensiya  yoki  nafaqalarni  olish  huquqini  beruvchi  shartlarga,  shuningdek,  mehnat  staji  hamda 
aholining yosh tarkibiga (yoshga doir pensiyalar bo‘yicha) bog‘liq bo‘ladi: 
 
K
         (1.2) 
 
Masalan, O‘zbekistonda bosim koeffitsienti quyidagi ko‘rsatkichlar bilan xarakterlanadi:  
1992-yilda 1 pensionerga - 3,7 ishlovchi, 2001 yilda - 3,4 ishlovchi to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, hozirda 
bu  ko‘rsatkich  3,9  ni  tashkil  qilmoqda
1
.  Pensionerlar  ulushining  ko‘payishi  bilan  pensiya 
jamg‘armalariga mablag‘ to‘lab boradigan mehnatga qobiliyatli aholi salmog‘i qisqaradi, buning 
natijasida esa pensiya jamg‘armasi  zimmasiga pensiyalar to‘lash xarajatlarining benihoya og‘ir 
yuki tushadi.  
Pensiyaning  absolyut  miqdori  –  pensiyaning  pul  birligida  ifodalangan  miqdori  bo‘lib, 
odatda  bu  miqdor  pensiya  oluvchining  yashash  minimumi  bilan  solishtiriladi  va  pensionerning 
moddiy ahvolini belgilab beradi. Bu ko‘rsatkich pensiyaning xarid qobiliyatini ko‘rsatadi hamda 
pensionerning muhtojlik darajasini belgilab beradi, uning miqdoriga qarab mahalliy va markaziy 
boshqaruv  darajasida  pensionerlarga  yordam  berish  uchun  zarur  resurslar  hajmi  aniqlanadi, 
yordamning miqdori va ko‘lamlari belgilanadi.  
Qoplash  koeffitsienti  –  individual  sug‘urta  to‘lovlari  o‘rtacha  darajasining  o‘rtacha 
mehnat  haqi  darajasiga  nisbatini  ifodalaydi.  Bu  ko‘rsatkichning  iqtisodiy  ma’nosi  shundaki, 
pensiya  miqdori  xodimning  oldin  olib  yurgan  ish  haqisining  qancha  qismini  qoplay  olish 
darajasini ifodalaydi.  
Pensiya  ta’minoti  milliy  g‘oyani  aks  ettiradi  hamda  milliy  iqtisodiy  siyosat  markazida 
turadi. Oxirgi o‘n yilliklar mobaynida ko‘p mamlakatlar o‘zlarining amaldagi pensiya tizimlarini 
ijtimoiy-iqtisodiy  va  demografik  sharoitlarining  o‘zgarishi  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  isloh  qilish 
zarurati bilan to‘qnash kelmoqdalar. 
XXI  asr  boshlarida  jahon  mamlakatlarida  avlodlar  birdamligi  va  jamg‘arish  tizimlariga 
asoslangan  pensiya  tizimlari  amal  qilmoqda.  Birdamlik  pensiya  tizimi  avlodlar,  ish  beruvchilar 
va ishlovchilar, yuqori va past ish haqi oluvchi xodimlar birdamligiga asoslangan va u birdamlik 
tamoyili  asosida  moliyalashtiriladn.  Birdamlik  pensiya  tizimi  davlatga  tegishli  bo‘lib,  uni 
korxona  yoki  bir  tarmoq  miqyosida  tashkil  etish  mumkin  emas.  Birdamlik  tizimining  muhim 
jihati  shundaki,  u  qayta  taqsimlash  tamoyiliga  asoslanganligi  uchun  pensionerlar  o‘rtasida 
qashshoqlikni jiddiy kamaytiradi.  
Avlodlar  birdamligi  tamoyiliga  qurilgan  O‘zbekiston  Respublikasining  pensiya  tizimi 
ham  oxirgi  yillar  davomida  qator  o‘zgarishlarni  boshidan  kechirdi,  bu  o‘zgarishlar  birinchi 
navbatda  mamlakat  iqtisodiyotini  bozor  sharoitlariga  moslashtirish  va  bozor  munosabatlariga 
o‘tish  bilan  bog‘liq  bo‘ldi.  Jahon  amaliyoti  asosida  davlat  pensiya  tizimining  moliyaviy 
resurslari davlatning mustaqil byudjetdan tashqari  fondiga  – Pensiya jamg‘armasiga biriktirildi, 
pensiya  ta’minotida  sug‘urtaviy  tamoyillar  mustahkamlanib  bordi,  butunlay  yangicha  bo‘lgan 
jamg‘arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimi shakllandi. 
Shu  bilan  bir  qatorda,  mustaqillik  yillarida  mamlakatimiz  pensiya  tizimining  tashkiliy  va 
qonuniy-huquqiy  asoslari  ham  shakllanib,  takomillashib  bordi.  Bu  boradagi  dastlabki  qadam 
bo‘lib  O‘zbekiston  Respublikasining  “Fuqarolarning  davlat  pensiya  ta’minoti  to‘g‘risida”gi 
Qonuni  (1993-yil  3  sentyabr)  ning  qabul  qilinishi  bo‘ldi.  Ushbu  qonun  va  hukumatimiz 
tomonidan  qabul  qilingan  boshqa  me’yoriy  hujjatlar  amaldagi  pensiya  ta’minoti  tizimining 
huquqiy asosini tashkil etdi. Bu qonunning mohiyatini pensionerlarning jamiyatda tutgan o‘rni, 
bozor iqtisodiyoti sharoitida ularni  huquqiy va ijtimoiy jihatdan himoyalash, pensiya miqdorini