Тошкент молия институти “молия-кредит” кафедраси

1-жадвал
Хўжалик юритувчи субектнинг оператсион фаолиятидаги даромадлар ва харажатлар таҳлили (минг сўмда)

Кўрсаткичлар	Ўтган йили			Ҳисобот йили			Фарқи (+, –)
	Фойда	Зарар	Фойда		Зарар	Фойда		Зарар
1	2	3	4		5	6		7
1. Асосий воситаларни сотишдан олинган натижа	54793	96387	51389		89328	-3404		-7059
2. Кам баҳоли ва тез ескирувчи буюмларни сотишдан олинган натижа	-	35697	-		52131	-		16434
3. Валута маблағларини сотишдан олинган натижа	36982	-	50836		-	13854		-
4. Мулкни узоқ муддатли ижарага беришдан олинган натижа	-	-	3645		-	3645		-
5. Материалларни сотишдан олинган натижа	6862	42397	954		39821	5908		-2576
6. Қимматли қоғозларни сотишдан олинган натижа	-	3773	-		-	-		-3773
7. Номоддий активларни сотишдан олинган натижа	-	-	-		8372	-		8372
Жами:	98637	178254	106824		189652	8187		11398

Юқоридаги корхона маълумотларини таҳлил этиш билан бир қаторда
мазкур корхона билан ҳамкорлик қилувчи бошқа бир хўжалик юритувчи субектнинг асосий фаолиятидаги молиявий натижаларини таҳлил қилиб чиқамиз. Фойданинг шаклланишида асосий ишлаб чиқариш фаолиятининг натижаси салмоқли ўринни эгаллайди.

бунда:
АФКФ – асосий фаолиятдан кўрилган фойда;
ЯФ – ялпи фойда;
ДХ – давр харажатлари;
БД – асосий фаолиятнинг бошқа даромадлари.
2-жадвал
Асосий фаолиятдан кўрилган фойдага таъсир этувчи омиллар таҳлили

№	Кўрсаткичар	Ўтган йил	Ҳисобот йили	Фарқи	Тутган улуши		Улуш фарқи, %
					Ўтган йил	Ҳисобот йили
1.	Маҳсулот (товар, иш ва хизмат)ларни сотишдан келган соф тушум	4547,8	6548,9	2001,1	100	100	-
2.	Сотилган маҳсулотлар Таннархи	2865,5	4449	1583,5	63,0	67,94	+4,94
3.	Маҳсулот (товар, иш ва хизмат)ларни сотишнинг ялпи фойдаси	1682,3	2099,9	417,6	-	-	-
4.	Сотиш харажатлари	54,2	66,3	12,1	1,19	1,01	-0,18
5.	Маъмурий харажатлар	381,7	506,2	124,5	8,4	7,73	-0,67
6.	Асосий фаолиятнинг бошқа даромадлари ва оператсион харажатлари	-255,9	219,7	36,2	5,63	3,35	-2,28
7	Асосий фаолиятнинг фойдаси (3 сатр – 4-5 ± 6)	990,5	1307,7	317,2	21,78	19,97	-1,81

Асосий фаолиятдан кўрилган фойдага бир неча омиллар таъсир этади.
Омиллар таъсирини ҳисоблашдан олдин аналитик жадвал орқали сотишдан
келган соф тушумда сотилган маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи,
сотиш харажатлари, маъмурий харажатлар, оператсион харажатлар ва асосий
фаолиятнинг бошқа жараёнларидан кўрилган даромадларнинг ҳисобот
даври ва ўтган йиллардаги тутган улушлари аниқланади. Сўнгра асосий
фаолиятдан кўрилган фойдани соф тушумга бўлиш орқали рентабеллик
даражаси, яъни тушумнинг ҳар сўмига тўғри келадиган фойда миқдори
аниқланади. Аниқланган кўрсаткич иштирокида ҳар бир омилнинг фойдага
бўлган таъсири ҳисоблаб топилади.
Асосий фаолиятдан кўрилган фойда ўтган йилга нисбатан қуйидаги
омиллар таъсирида 317,2 млн сўмга ортган.
4. Корхоналарда экспорт ва импорт муомалалари ҳисобини такомиллаштириш
2017–2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида валютани тартибга солишда замонавий бозор механизмларини босқичма-босқич жорий
этиш, миллий валютанинг барқарорлигини таъминлаш вазифаси қўйилди.
Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 2 сентябрдаги ПФ-5177-сонли «Валюта сиёсатини либераллаштириш бўйича биринчи навбатдаги чора-тадбирлар тўғрисида»ги фармонида юридик ва жисмоний шахсларнинг чет эл валютасини эркин сотиб олиш ва сотиш ҳамда ўз маблағларини ўзининг ҳоҳишига кўра эркин тасарруф этиш ҳуқуқларини руёбга чиқаришни тўлиқ таъминлаш, миллий валютанинг чет эл валютасига
нисбатан курсини белгилашда фақат бозор механизмларини қўллаш, валюта сиёсатини либераллаштиришнинг вужудга келиши мумкин бўлган салбий таъсирини юмшатишга қаратилган самарали чораларни қўллаш талаблари белгиланди.
Мазкур вазифалар ижросини таъминлаш хўжалик юритувчи субъектларнинг экспорт ва импорт муомалаларини тўғри ташкил этиш, уларнинг самарадорлигини таъминлашни тақозо этади. Бу эса, ўз навбатида,
хўжалик юритувчи субъектларнинг экспорт ва импорт муомалалари ҳисоби ва ҳисоботини янада такомиллаштириш заруриятини юзага келтиради.
В. Палийнинг фикрига кўра, хўжалик юритувчи субъектларнинг экспорт ва импорт операцияларини амалга ошириш жараёнида уларнинг валюта курсларини ўзгариши натижасида зарар кўриши долзарб масалалардан бири ҳисобланади. Шу сабабли, кўрилган зарарларни бухгалтерия ҳисобида ўз вақтида ва тўғри акс эттириш уларнинг молиявий барқарорлигини таъминлаш нуқтаи-назаридан муҳим аҳамият касб этади. Бу эса, хўжалик юритувчи
субъектларнинг валюта операциялари бўйича молиявий натижалар ҳисобини бир қатор иқтисодчи олимлар томонидан тадқиқ қилинишига олиб келди.
Н. Бушмелеванинг фикрига кўра, хорижий валютадаги активлар ва мажбуриятларни қайта баҳолаш масаласига аниқлик киритиш керак. Курслар ўртасидаги фарқ тушунчаси бир хил актив ёки мажбурият қийматини турли саналарда қайта ҳисоблаш натижасида юзага келадиган фарқ суммасига нисбатан қўлланилиши керак. Аммо, амалиётда хорижий валютада товарлар суммасини олдиндан тўлаш ва олдиндан тўлов суммасини қабул қилиб олиш билан боғлиқ қайта баҳолаш натижасида юзага келадиган фарқ суммаси ҳам курслар ўртасидаги фарқ сифатида инобатга олинмоқда.
Г. Женикнинг фикрига кўра, экспорт ва импорт билан боғлиқ бўлган транзакция риски тўлашга йўналтирилган ёки тўловга қабул қилинган хорижий валютада ифодаланган ҳисоб билан боғлиқ молиявий рискдир. Айирбошлаш курси транзакцион кўринишга тегишли равишда хежирлаш (суғурталаш) орқали барҳам берилмагунга қадар фирманинг даромадига, миллий валютада тўловларни қабул қилиш ва тўлаш ўзгаришига тўғридан-тўғри таъсир қилади. Барқарор сиёсатни амалга ошириш мақсадида тижорат
банклари доимий равишда ўз мижозларидан айирбошлаш курсининг кутилмаган ўзгаришларидан юзага келадиган зарарларни олдини олиши учун уларни хежирлашни тавсия қиладилар.⁴
З. Қурбановнинг хулосасига кўра, «мамлакатимиз валюта захирасини мустаҳкамлашда товар ва ишлар, хизматларни хорижга экспорт қилиш иқтисодий аҳамиятидан келиб чиқиб, экспорт операциялари солиқ аудити методологиясини такомиллаштириш зарур».⁵
И. Алимардоновнинг таклифига кўра, «тижорат банклари тўловга қобиллик даражаси юқори бўлган кичик бизнес субъектлари ва давлатнинг харид тизимига кирган кичик корхоналар, микрофирмаларнинг ҳужжатлаштирилган
аккредитивлар бўйича импорт тўловларини муддатли ва овердрафт кредитлари ҳисобидан тўлашни йўлга қўйишлари лозим. Ушбу илмий таклифнинг амалиётга татбиқи натижасида, биринчидан, кичик бизнес субъектларининг импортни молиялаштириш имконияти кенгаяди; иккинчидан, тижорат банкларининг кредитлардан олинадиган фоизли даромадлари миқдори кўпаяди; учинчидан, банклар фаолиятидаги кредит риски даражаси пасаяди, чунки, кредит олаётган кичик бизнес субъектларининг кредит тўловига лаёқатлилик даражаси юқоридир; тўртинчидан, кичик бизнес субъектларига тегишли бўлган хорижий валютадаги маблағларни, уларнинг хўжалик айланмасидан чиқиб кетишининг олди олинади».
Хўжалик юритувчи субъектларнинг экспорт ва импорт операцияларини ривожлантириш мамлакат иқтисодиётини барқарор ривожланишини таъминлашнинг зарурий шартларидан бири ҳисобланади. Хусусан, экспортни ривожланиши тўлов балансининг ҳолатини яхшилаш имконини берса, импортни ривожланиши иқтисодиётнинг реал сектори корхоналари фаолиятини янги техника ва технологиялар билан қайта қуроллантириш имконини беради.