Toshkent moliya instituti "moliya" kafedrasi "davlat byudjeti"

birinchidan,
davlat qarzi hisobidan moliyalashtirish. Davlat qarzi, o‗z 
navbatida, ichki manbalar (bunda davlat byudjeti taqchilligi faqat mamlakat 
ichidagi manbalar hisobiga moliyalashtiriladi) va tashqi manbalar (bunda taqchillik 
mamlakat hukumati tomonidan xorijiy mamlakatlar hukumatlaridan, xalqaro 
moliya institutlaridan hamda yirik xalqaro banklardan olinadigan davlat qarzlari) 
hisobiga moliyalashtiriladi;
ikkinchidan,
muomalaga yangi pullarni emissiya qilish hisobiga.
Byudjet taqchilligini moliyalashtirishning bu ikki guruhi ―qarzli 
moliyalashtirish va emissiyali moliyalashtirish‖
3
deb ham ataladi. Byudjet 
taqchilligini moliyalashtirishning bu ikki usuli bilan birga, davlat aktivlarini sotish 
orqali taqchillikning ma‘lum qismini moliyalashtish usulidan ham foydalaniladi. 
Byudjet taqchilligini moliyalashtirishning har qaysi usulini qo‗llashning 
iqtisodiyotga ta‘siri bir xil bo‗lmaydi. Turli mamlakatlarda byudjet taqchilligini 
moliyalashtirish manbalarini guruhlarga ajratadigan bo‗lsak, ularning bir guruhi 
emissiyali (pulli) moliyalashtirishga, boshqa bir guruhi qarzli moliyalashtirishga 
mansubligini ko‗rish mumkin: (1) Markaziy bankdan qarz olish yoki taqchillikni 
emissiyali moliyalashtirish (pulli moliyalashtirish), (2) tijorat banklaridan qarz 
olish (qarzli moliyalashtirish), (3) mamlakat ichkarisidagi bank bo‗lmagan 
sohalardan qarz olish (qarzli moliyalashtirish), (4) mamlakatning valyuta 
zaxiralarini byudjet taqchilligini qoplashga safarbar qilish yoki boshqa xorijiy 

1
Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник. /Под ред. д.э.н. академика В.К. Сенчагова. –М.: 

Проспект, 2007. 
2
Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник. /Под ред. д.э.н. академика В.К. Сенчагова. –М.: 
Проспект, 2007. 
3
Жумаев Н., Бурханов У. Молиянинг долзарб муаммолари. –Т.: Янги аср авлоди, 2003. 

---

129 
davlatlardan qarz olish (qarzli moliyalashtirish), (5) davlat mulkini sotish (davlat 
aktivlarini sotish orqali moliyalashtirish).
Byudjet taqchilligini boshqarishda mamlakat hukumati yuqorida ta‘kidlab 
o‗tilgan usullarning biridan yoki bir nechtasidan foydalanishi mumkin. Bunda 
foydalaniladigan usullarning har birining iqtisodiy tabiati turlicha, shu sababli ular 
mamlakatning moliyaviy holatiga turlicha, ayrim holatlarda bir-biriga teskari ta‘sir 
ko‗rsatishi mumkin. Byudjet taqchilligini qisqartirish borasida hukumat tomonidan 
noto‗g‗ri siyosatning tanlanishi mavjud taqchillikning ortishiga va buning 
natijasida iqtisodiy holatning mushkullashuviga hamda aholi o‗rtasidagi 
noroziliklarga olib kelishi mumkin.
Davlat byudjeti taqchilligini tartibga solishning quyidagi turlarini ajratib 
ko‗rsatish mumkin:
1. Davlat byudjeti taqchilligini moliyalashtirish uchun mamlakat markaziy 
bankidan kredit olish, ya‘ni muomalaga qo‗shimcha pul emissiyasini amalga 
oshirish.
2. Davlat byudjeti xarajatlarining hajmini qisqartirish.
3. Davlat byudjeti daromadlarini ko‗paytirish, ya‘ni amaliyotga yangi soliq 
turlarini kiritish yoki amaldagi soliq stavkalarini oshirish.
4. Davlat mulkini mahalliy va xorijiy sarmoyadorlarga sotish.
5. Mamlakat aholisidan, mahalliy xo‗jalik yurituvchi subyektlardan, xorijiy 
mamlakatlar hukumatlaridan, xalqaro moliya tashkilotlaridan va yirik xorijiy 
tijorat banklaridan qarz olish.
Davlat byudjeti taqchilligini moliyalashtirishning eng oson, lekin juda qaltis 
usuli bo‗lib mamlakat Markaziy bankidan qarz olish hisoblanadi. Ta‘kidlash 
lozimki, Markaziy bankdan kredit olish o‗z mohiyatiga ko‗ra muomalaga 
qo‗shimcha pul emissiyasini amalga oshirish hisoblanadi. Ushbu usul orqali 
mamlakatda davlat byudjeti taqchilligining rasman moliyalashtirilishiga erishiladi, 
lekin Markaziy bankdan xaddan tashqari ko‗p kredit olish mamlakatda shiddatli 
yoki jilovlanmagan inflyatsiyani keltirib chiqarishi mumkin. Xalqaro amaliyotda 
ko‗plab rivojlanayotgan, shu jumladan Mustaqil Davlatlar Hamdo‗stligi 
mamlakatlarida 
90-yillarning 
boshlarida 
davlat 
byudjet 
taqchilligini 
moliyalashtirishda ushbu usuldan keng foydalanilgan. O‗zbekiston Respublikasida 
ham davlat byudjeti taqchilligini qisqartirishda 2003 yilgacha Markaziy bank 
kreditlaridan foydalanilgan
1
. Bugungi kunda mamlakatimizda kuchga kirgan yangi 
Byudjet kodeksining 151-moddasiga asosan, O‗zbekiston Respublikasi Markaziy 
bankining kreditlarini Davlat byudjeti taqchilligini qoplash manbasi sifatida jalb 
qilishga yo‗l qo‗yilmaydi
2
, deb belgilab qo‗yilgan.
Davlat byudjeti taqchilligini qisqartirishda byudjet xarajatlarini kamaytirish 
usulidan foydalanishda mamlakat hukumati tomonidan juda ehtiyotkorlik bilan 
qat‘iy siyosat olib borish talab etiladi. Iqtisodiyoti bozor munosabatlariga 
o‗tayotgan mamlakatlarda davlat byudjeti tomonidan ijtimoiy-madaniy sohalarga 

1
Жумаев Н., Бурханов У. Молиянинг долзарб муаммолари. –Т.: Янги аср авлоди, 2003. 

2
O‗zbekiston Respublikasi Byudjet kodeksi (O‗RQ-360-son. 26.12.2013).151-modda. 

---

130 
yo‗naltiriladigan xarajatlarni qisqartirish mamlakat aholisi o‗rtasida norozilikni 
yuzaga chiqarishi mumkin. Ushbu xarajatlarni amalga oshirishda, asosan, ijtimoiy 
xarajatlarning maqsadliligini ta‘minlash, boshqaruv va mudofaa xarajatlarini 
qisqartirish hisobiga davlat byudjeti taqchilligini qisqartirishga erishish mumkin. 
Ushbu usuldan, AQSh Prezidenti R.Reygan (1980-1988 yillar) mehnatkashlar va 
ishsizlarga to‗langan nafaqalarni qisqartirgan hamda ish haqini kamaytirgan. 
Buning natijasida AQShda kambag‗al fuqarolar soni 1979-yildagi 26,1 mln. 
kishidan 1982-yildagi 55,3 mln. kishiga yetdi. Ushbu holatni monetarizm 
g‗oyasining asoschisi Milton Fridmen ijobiy baholagan, chunki uning fikricha, 
ijtimoiy xarajatlarning qisqartirilishi natijasida AQShda davlat byudjeti 
taqchilligining qisqarishiga erishilgan. Ishsizlarga beriladigan ijtimoiy nafaqalarni 
qisqartirish natijasida ishsizlar ishlashga majbur bo‗lganlar va AQShda 1984-
yildan boshlab, ishsizlar sonining malum darajada kamayishiga erishilgan
1
. 
Mazkur holatni Yevropa Ittifoqiga a‘zo davlatlarning byudjet siyosatida ham 
kuzatish 
mumkin. 
Yevrohududning 
16 
davlati 
moliya 
vazirlarining 
muzokaralaridan so‗ng, 2010-yilda Gretsiyaga uch yil muddatga 110 mlrd.yevro 
miqdorida yordam paketi ajratiladigan bo‗ldi. Albatta, Yevropa Ittifoqi tomonidan 
Gretsiyaga ko‗rsatiladigan yordam oddiy kreditdan boshqa narsa emas. Ammo 
ajratiladigan kreditning foiz stavkasi bozordagi mavjud stavkadan pastroq bo‗ladi 
(qariyb 5 foiz atrofida). Bunga javoban Gretsiya hukumatidan mehnat va pensiya 
qonunchiligini 
erkinlashtirish 
talab 
etildi. 
Ushbu 
yo‗nalishda 
byudjet 
tashkilotlaridagi ishchi xodimlar sonini qisqartirish, ishlayotgan xodimlarning ish 
haqlarini ―muzlatib qo‗yish‖ kabi chora-tadbirlar amalga oshirildi. Ushbu choralar 
yaqin ikki yil mobaynida byudjet defitsitini 30 mlrd. yevroga qisqartirish imkonini 
berishi kutilayotgan edi
2
.
Davlat 
byudjeti 
taqchilligi 
darajasini kamaytirish usullaridan yana 
biri – byudjet daromadlarini ko‗paytirish 
hisoblanadi. 
Ushbu 
usuldan 
foydalanishda asosan quyidagilar amalga 
oshiriladi: 
amaliyotga 
yangi 
soliq 
turlarini 
kiritish; 
mamlakatda 
amal 
qilayotgan soliqlarning foiz stavkalarini 
ko‗tarish; 
amal 
qilayotgan 
soliqlar 
bo‗yicha soliq to‗lovchilarga berilgan 
imtiyozlarni cheklash yoki umuman bekor qilish. Davlat byudjeti taqchilligini 
qisqartirishda faqatgina ushbu usuldan foydalanilganda iqtisodiyotda ―Laffer 
samarasi‖ yuzaga chiqadi. A.Lafferning fikricha, soliq stavkalarini asossiz ravishda 
oshirib yuborish natijasida ma‘lum muddat davomida davlat byudjetiga 
daromadlarning ortishi kuzatiladi. Lekin soliq stavkasi chegaradan ortib ketsa, 

1
Финансы капитализма. Учебное пособие. /Под ред. проф. Б.Г. Болдырева. –М.: Финансы и статистика, 

1990. 
2
http://korrespondent.net/business/economics/1072974-greciya-poluchit-110-mlrd-evro-ot-es-i-mfv 
Artur Laffer (1940 
yil 14 avgustda 
tug‘ilgan) – 
amerikalik iqtisod-
chi, iqtisodiyotda 
taklif nazariyasining 
asoschilaridan biri. 
AQSh Prezidenti 
R.Reygan boshqaruvi 
davrida mashhur 
bo‘lgan.

---

131 
soliq to‗lovchilarning ―soliqlardan qochishi‖ yuzaga chiqadi. Ushbu holat esa, 
davlat byudjetiga to‗lovlarning kamayishiga olib keladi.
1
Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, hozirda Yevropa Ittifoqiga a‘zo 
mamlakatlarda davlat byudjeti taqchilligini qisqartirish maqsadida ayrim soliq 
turlari stavkalarini (asosan qo‗shilgan qiymat solig‗i va aktsiz solig‗i) oshirish 
hamda boy fuqarolar uchun qo‗shimcha daromad solig‗ini joriy qilish amaliyoti 
olib borilmoqda. Fransiyada fuqarolardan olinadigan daromad solig‗ining eng 
yuqori stavkasi 75 foizga ko‗tarildi. Shuningdek, ayrim yevrohududdagi 
davlatlarda qo‗shilgan qiymat solig‗i stavkasi oshirildi. Yana bir misol, 
Yaponiyada davlat byudjeti taqchilligini qisqartirish maqsadida 2013 yildan 
boshlab savdodan olinadigan soliq stavkasi 5 foizdan 8 foizgacha ko‗tarilgan.
Davlat byudjeti taqchilligini qisqartirishda o‗tgan asrning 70-yillaridan 
boshlab, davlat mulkini xususiylashtirishdan olingan mablag‗lardan foydalanish 
amaliyotga kiritilgan. ―AQSh, Buyuk Britaniya, Germaniya va boshqa iqtisodiyoti 
rivojlangan mamlakatlarda keng miqyosda ―reprivatizatsiya‖, ya‘ni davlat mulkini 
sotish va davlat mulkiga asoslangan korxonalarni aktsiyadorlik jamiyatiga 
aylantirish amalga oshirildi. AQSh Prezidenti R.Reygan va Buyuk Britaniya bosh 
vaziri M.Tetcher davlat mulkini xususiylashtirish va ular asosida aksiyadorlik 
jamiyatlari hamda xususiy korxonalarni tashkil etishga juda katta e‘tibor 
qaratganlar. Xalqaro amaliyotda ular olib borgan ushbu iqtisodiy siyosat 
―reyganomika‖ va ―tetcherizm‖ deb ataladi. 
Ushbu 
siyosat 
natijasida 
davlat 
mulkchiligidagi 
korxonalarni 
xususiylashtirish asosida tashkil etilgan 
xususiy korxonalar raqobatbardosh ekanligi 
va davlat mulkidagi korxonalar yangi 
investitsiyalarni moliyalashtirishni amalga 
oshirishga qodirmasligi isbot qilindi. Eng 
asosiysi, xususiylashtirishdan kelgan juda 
katta miqdordagi mablag‗lar davlat byudjeti taqchilligini qisqartirishga sarflandi.
Davlat byudjeti defitsitini o‗rganishga bag‗ishlangan ilmiy tadqiqotlarning 
natijalari shuni ko‗rsatdiki, byudjet defitsiti jahon amaliyoti uchun nisbatan yangi 
hisoblangan voqelik sanaladi. Xususan, XIX asrning o‗rtalariga qadar rivojlangan 
ilg‗or mamlakatlarning davlat byudjetlari uchun daromadlarning xarajatlardan ortiq 
bo‗lishi xarakterli xususiyat edi. Shuning uchun ham mazkur davlatlarda urushlar 
davrida yoki katta talofat keltiruvchi tabiiy ofatlar yuz berganda paydo bo‗ladigan 
byudjet defitsiti favqulodda holat hisoblanar edi. XX asrning 50-yillaridan boshlab 
bu mamlakatlarda byudjetning defitsitlik holati, ularning jahon iqtisodiyotidagi 
o‗rnidan, geografik, geopolitik mavqeidan qat‘iy nazar, tabiiy hol bo‗lib qoldi. 
Ushbu holat hozirga qadar davom etib kelmoqda. 

1
Laffer, A., & Seymour,]. (Eds.). (1979). The economics of the tax revolt: a reader. New York, NY: Harcourt Brace 

Jovanovich. 

---

132 
Masalan, AQShda 1974-yil uchun qabul qilingan Byudjet to‗g‗risidagi 
qonunning qabul qilinishida Kongress federal byudjetning hajmi yoki byudjet 
defitsiti borasida xavotirga tushadigan holatlarni bashorat qilmadi
1
. Faqat 1980-
yillarga kelib, Prezident Ronald Reygan ma‘muriyati davrida byudjet jarayoniga 
bo‗lgan e‘tibor, yirik taqchilliklarning yuzaga kelish xavfi ta‘sirida jiddiy 
o‗zgardi.
2
Reygan presidentligining dastlabki yillarida, AQSHning Byudjetni 
boshqarish Departamenti muhim ahamiyatga ega bola boshladi.
3
Reygan president 
etib saylangach, davlat byudjeti daromadlari va xarajatlari masalasi asosiy siyosiy 
vazifa darajasiga ko‗tarildi va bu ishlarni bajarish AQSHning Byudjetni boshqarish 
Departamentiga yuklatildi.
4 
Davlat byudjetidagi taqchillik hajmi 1981-yildan boshlab o‗sa boshladi.
22
Regan ma‘muriyati 1981-yili iqtisodiyotni rag‗batlantirish va byudjet 
daromadlarini ko‗paytirish maqsadida soliq stavkalarini pasaytirdi. Bu choraning 
nazariy jihatdan to‗g‗ri bo‗lishiga qaramasdan, amaliyotda davlat qarzi 
qiymatining 1981-yilda 1,1 trillion $ga, 1985-yilda esa 2,1 trillion $ga ko‗tarilib 
ketishiga olib keldi.
5
Natijada Reygan ma‘muriyati Kongressga ko‗plab ijtimoiy 
dasturlarni qisqartirishni taklif qildi. Lekin bu bilan ham taqchillik oshib boraverdi, 
bunga sabab – daromad va harajatlar o‗rtasida yirik nomutanosiblik mavjud edi. 
Ana shunday siyosiy jihatdan tarang vaziyatda 1985-yilda Kongress 
Muvozanatlashgan byudjet va Favqulodda yuzaga keladigan kamomadni nazorat 
qilishi to‗g‗risidagi qonunni qabul qiladi. Ushbu qonun loyihasining yuzaga 
kelishiga Senatorlar V. Filip Gramm, Uoren B. Rudman va Ernest F. Xolingslar 
hissa qo‗shadilar.
Gramm-Rudman-Xollingslar sekvestr deb nomlangan yangi bir tizimni 
yaratadilar. Ushbu tizim byudjet kamomadiga erishib bo‗lmagan hollarda, 
byudjetni kamaytirishga mo‗ljallangan. Qisqartirilgan byudjetning yarmi ijtimoiy 
yordamga, qolganlari mahalliy dasturlarga ajratilgan. Lekin Gramm-Rudman-
Xollingslar tomonidan taklif etilgan sekvestrlash usuli ham taqchillik muammosini 
bartaraf eta olmadi.
6
Davlat byudjeti taqchilligini qisqartirish usullaridan biri mamlakat hukumati 
tomonidan aholidan, milliy xo‗jalik yurituvchi subyektlardan, xorijiy davlatlar 
hukumatlaridan, xalqaro moliya tashkilotlaridan va yirik tijorat banklaridan qarz 
olish hisoblanadi. Ta‘kidlash lozimki, davlat byudjeti taqchilligini qisqartirishning 

1
Robert D.Lee Jr., Ronald W.Johnson, Philip G. Joyce. PUBLIC BUDGETING SYSTEMS. Jones & Bartlett 

Learning; 9 edition. USA, 2012. P. 308. 
2
Joyce, P. (1996). Congressional budget reform: the unanticipated implications fo r federal policy making. 
PublicAdministration&view, 56, 317-325. 
3
Johnson, B. (1984). From analyst to negotiator: the OMB's new role.Journ al of Policy Analysis and
Management, 3, 501-515; Johnson, B. (1989). The OMB budget examiner and the congressional
budget process. Public Budgeting & Finance, 9, Spring, 5-14; Tompkin, S. ( 1998). Inside OMB. 
4
Stockman, D. (1986). The triumph of politics: how the Reagan revolution faile d. New York, NY: Harper
&Row. 
5
Robert D.Lee Jr., Ronald W.Johnson, Philip G. Joyce. PUBLIC BUDGETING SYSTEMS. Jones & Bartlett 
Learning; 9 edition. USA, 2012. P. 309. 
6
Robert D.Lee Jr., Ronald W.Johnson, Philip G. Joyce. PUBLIC BUDGETING SYSTEMS. Jones & Bartlett 
Learning; 9 edition. USA, 2012. P. 310. 

---

133 
ushbu usuli eng nozik, shuning bilan bir vaqtda, zamonaviy usuli hisoblanadi. 
Ushbu usuldan foydalanadigan mamlakat hukumati o‗z nomidan davlat qimmatli 
qog‗ozlarini chiqarish orqali milliy va xorijiy valyutadagi mablag‗larni jalb etadi. 
Yevropa Ittifoqiga a‘zo mamlakatlardan Gretsiya, Portugaliya, Ispaniya va 
Italiyada markaziy hukumat tomonidan davlat byudjeti taqchilligini qisqartirish 
maqsadida muomalaga davlat obligatsiyalarini chiqarish va ularni xorijiy 
sarmoyadorlar o‗rtasida joylashtirish ishlari faol olib borilmoqda.
Davlat byudjeti taqchilligini boshqarishni to‗g‗ri yo‗lga qo‗yish, unga ta‘sir 
etuvchi omillarni o‗rganish davlat byudjetini sog‗lomlashtirishda muhim o‗rin 
egallaydi va mazkur mavzuning keyingi paragrafida batafsil yoritiladi.