Toshkent moliya instituti moliya-iqtisod fakulteti "moliya" kafedrasi

 
3.2 Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarni soliq tizimi orqali 
rag’batlantirishni kuchaytirish masalalari. 
Mamlakat iqtisodiyotidagi investitsiya faoliyatining rivojlanish darajasi shu 
mamlakatda olib borilayotgan investitsiya siyosati va uning natijasi qanday samara 
berayotganligi bilan belgilanadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, investitsiya 
siyosatining maqsadi mavjud investitsiya faoliyatining rivojlanish istiqboliga 
qaratilishi tabiiydir. Bu maqsad o`zida davlatning investitsiya faoliyatini muntazam 
ravishda tartibga solishdan iborat bo`lgan vazifasini xam mujassam etadi.
Mamlakatimizda istiqlol yillarida qulay i e tit iya fa liyati y `lga q ’yildi. 
Bu birinchi Prezidentimiz tashabbuslari va rahbarliklarida sohada olib borilgan 
oqilona siyosat natijasidir. Shu o`rinda birinchi Prezidentimiz tomonidan 
ta‘ i la ga quyi agi fi la i elti i `ti iz: “Iqtisodiyotni tarkibiy jihatdan 
qayta qurish, eksport imkoniyatini kengaytirish sohasida belgilangan yo`nalishlar 
kuchli investitsiya siyosatini o`tkazish bilangina ro`yobga chiqadi. Uzoq muddatli 
istiqbolga 
mo`ljallangan, 
mamlakatimizning 
saloxiyati, 
qudrati 
va 
iqtisodiyotimizning raqobatdoshligini oshirishda xal qiluvchi axamiyat kasb 
etadigan navbatdagi muhim ustuvor yo `nalish bu asosiy yetakchi sohalarni 
modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, transport va infratuzilma 
kommunikatsiyalarini rivojlantirishga qaratgan strategik ahamiyatga molik 
loyihalarni amalga oshirish uchun faol investitsiya siyosatini olib borishdan 
i at”. 
O`zbekistan Respublikasining "Investitsiya faoliyati to`grisida"gi qonuniga 
’ a investitsiya faoliyatini resurslarni jamg’arish jarayoni bilan birga olib 

---

53 
qaramoq lozim. Bu uning mohiyatini to`liqroq namoyon etadi. Chunki zaxiralarni 
investitsiya qilishdan oldin ularni jamg`arish zarur. Shuningdek, bozor 
mu a atla i i g i la i i ila x ` ali u ‘e tla i ` ta i agi kapitalning 
qimi tezla a i a u a ay a i x ` ali u ‘e ti i g e u la i amg’arishi 
boshqalari uchun investitsiya qo`yishdan iborat bo`ladi. Masalan, xo`jaliklar ko`p 
xollarda investitsiya qo`yish uchun o`z mablag`lari yetmaganda qimmatbaho 
qog`ozlar chiqaradilar. Bu jarayon ular uchun resurslarni jamg’a i i , amm
qimmatbaho qog`ozlarni sotib oluvchilar uchun esa investitsiya qo`yishdir. Bu 
holat investitsiya faoliyatiga investorlarning resurslarni jamg’arish va ularni 
qo`yish bilan bog`liq xarakatla i ma mua i e qa a ga a ’ladi.
Ma‘lum i, i e tit iya fa liyati apital, ta i li , m liya, i at iya, 
i tim iy, i te‘m l a qa i e tit iyala i g xamma tu la i ila g`liq ’lib, 
odatda, soliqlarning fiskal va tartibga solish funksiyalaridan foydalanish yo`li bilan 
amalga oshiriladi.
Mamlakat eksport saloxiyatini oshirish, yangi ish o`rinlarini yaratish, davlat 
yu eti i g a ma qi mi i liqla ila ta‘mi la a i e tit iyala , u 
jumladan, xorijiy investitsiyalarni keng ko`lamda jalb qilish va investitsiya 
faoliyatini rag`batlantirish orqali qo`shma korxonalarni barpo etish hamda ular 
faoliyatini rivojlantirishga iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy omili sifatida 
qaralishi kerak.
Investitsiyalarning jalb etilishi milliy iqtisodiyotdagi bir qator iqtisodiy va 
ijtimoiy masalalarni xal qilishda o`z samarasini beradi. Jumladan:
-
ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, yangi ilg’or texnologiyalar bilan 
jizohlash asosida ishlab chiqarish darajasini oshirish;
-
ishlab chiqarilgan maxsulot (bajarilgan ish,ko`rsatilgan xizmat)larning 
sifatini 
taq milla ti i a ula i g a z i agi aq at a ligi i ta‘mi la ; 
-
a li i g mex atga lay qatli qi mi i i ila ta‘mi la , ula i g a iy 
maxoratlarini oshirish xamda iqtisodiy daromadlarini ko`paytirish;
- eksport xajmini oshirish orqali valyuta tushumlarini ko`paytirish;

---

54 
- byudjetga to`laydigan soliqlar, ijara majburiyatlari va boshqa
to`lovlar hisobiga byudjet daromadlarini shakllantirish va xokazolar. 
Republikamizning barcha xududlarida zamonaviy texnika va texnologiyalar 
bilan jihozlangan yangi korxonalarni barpo etish va rekonstruksiya qilishda, 
albatta, ichki investitsiyalar bilan bir qatorda xorijiy investitsiyalarning jalb 
qilinishi xam muhim o`rin tutadi. 
Shu boisdan xam bunday faoliyatni va tashkil etiladigan korxonalarni 
rag`batlantirish asosan soliq imtiyozlari orqali amalga oshiriladi. Chunki xar bir 
investor o`z sarmoyasini biror xududga kiritar ekan, uni befarq qoldirmaydigan va 
e‘ti i i t ta iga asosiy masala u yerda amal qilayotgan soliq qonunchiligi 
xamda soliqlardan berilayotgan imtiyozlar masalasidir.
Bu tadbirlarni to`laqonli amalga oshirish uchun xorijiy sarmoyalar 
ishtirokidagi korxonalarga soliq imtiyozlarini joriy etishda quyidagi masalalarga 
al xi a e‘ti qa atilga ligi i ta‘ i la l zim:
-
liq imtiy zla i ama ali q `lla ili iga a ta‘ i etuvchi omillarni hisobga 
olish;
-
investitsiya faolligini kuchaytirish maqsadida berilayotgan barcha 
imtiyozlarni bir paytda taqdim etish;
-
qo`shma korxonalarni rag`batlantirish orqali mahalliy ishlab chiqaruvchi 
korxonalar faoliyatini cheklab qo`yishning va raqobat muhiti buzilishining 
oldini olish;
-
qo`shma korxonalar ishlab chiqargan tayyor mahsulot tarkibida maxalliy 
xomashyo resurslaridan foydalanganlik darajasiga qarab ularga soliqlardan 
ma‘lum ye gilli la e i ;
-
soliq imtiyozlarining joriy etilishi byudjet daromadlariga va shaxsiy 
iqtisodiy manfaatlarga zarar yetkazmasligi lozim.
Qo`shma korxonalarga berilayotgan imtiyozlar davlat byudjetining 
a ma la xa miga ezila li ta‘ i qili i ta iiy. Amm u ay imtiy zla e aziga 
korxonalar ixtiyorida qolgan mablaglardan samarali foydalanish, qayta investitsiya 

---

55 
qilish va faoliyatni rivojlantirish orqali kelajakda byudjet daromadlarining 
a qa ligi i ta‘mi la `z a tutila i.
Iqtisodiy o`sishga erishish uchun nafaqat investitsiya hajmini ko`paytirish, 
balki ular yo`nalishini va tuzilmasini to`g`ri tanlash ham muhim axamiyat kasb 
etadi. Investitsiyalash uchun shunday ishlab chikarish turlari va korxonalarni 
tanlash zarurki, ular tezda o`zini qoplab, yuqori darajada iqtisodiy va texnologik 
samara bera olsinlar. Bunday holatda investitsiyaning tezda qaytarilishi va 
qanchalik samaradorligi muhim axamiyat kasb etadi. Bu investitsiya jarayonini 
jonlantirish uchun turtki berish, keyinchalik esa investitsiyalash uchun afzal 
ta m qla a x ` ali yu iti u ‘ektlarini tanlashga imkoniyat yaratishi mumkin. 
Sarmoya kiritishni rag`batlantirish odatda soliq stavkalari miqdorini o`zgartirish, 
imtiyozlar va sanksiyalar qo`llash, soliq kreditlari berish, to`lov muddatlarini 
kechiktirish va boshqa yo`llar bilan amalga oshiriladi. 
Jahondagi ko`pgina mamlakatlarda soliqlarning investitsiya faoliyatini 
rag`batlantirishga qaratilgan tartibga solish funksiyasidan samarali foydalanadi. 
Davlat tomonidan investitsiya faoliyatini boshqarish soliq tizimini soddalashtirish, 
amortizatsiya siyosatini amalga oshirish, kredit siyosatini yuritish, yer xamda 
boshqa tabiiy boyliklardan foydalanish shart-sharoitlarini aniqlash va boshqalarni 
xam o`z ichiga oladi.
O`zbekistonda bugungi kunda davlat investitsiya siyosati quyidagi o`ziga 
xos ikki yo`nalishga tayanadi:
-
soliq yukini yengillashtirish, mablag`larni ishlab chiqarishni rivojlantirishga 
qaratish;
-
mablag`larni davlat byudjeti orqali to`plash va investitsiya dasturlarini 
amalga oshirish.
O`z e i t a i e tit iya iy ati i amalga i i u u ma ‘ul `lga
tashkilot Moliya vazirligidir. Aynan ushbu vazirlik boshqa davlat tashkilotlari, 
organlari, banklar va kompaniyalar bilan xamkorlikda davlat investitsiya siyosatini 
amalga oshiradi va boshqarib boradi. 

---

56 
Iqti iy t ta i iy ’zga i la i i ya a a uqu la ti i , x ala i g 
investitsiya faoliyatini jadallashtirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, 
texnik va texnologik jihatdan qayta qurollantirish dasturlarini amalgam oshirishda 
x i iy i e tit iyala , a al , t ’g’ i a – t ’g’ i i e tit iyala i g ’ i 
eqiy i . Bu a ilg’ tex l giyala i ta iq eti , ya gi i ’ i la i ya ati
va shu asosda mamlakat iqtisodiyotining barqaror va bir maromda rivojlanishini 
ta’mi la im iyati ya al i. Ri la ga a latla ta i a i u i ’ ata i i, 
chet el investitsiyasi jalb qilinishi maskur davlatlarning yuksak darajada taraqqiy 
eti i a al qilu i milla a i i ’lga . O’zbekistonda birinchi prezidentimiz 
Islom Karimov rahbarligida vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligini 
ta’mi la maq a i a et el i e tit iyala i i al eti ga t atigi u tu azifa 
ifati a qa ali , ma u ma ala a lat iqti iy iy ati i g mu im y ’ ali i eti
belgilangan. Bugu gi u a yu timiz a fa liyat ’ atay tga x ala i a al 
m e izat iya qili a tex i qayta i zla i ta’mi la , yu a tex l giyala
asosida ishlaydigan avtomobilsozlik va gaz – kimyo, elektr texnikasi va 
t ’qima ili , ziq – ovqat va formasevtika, axborot va telekomunikasiyalar 
ta m g’i am a qa y ’ ali la agi ya gi a zam a iy i la iqa i
quvvatlarni tashkil etishga qaratilgan faol investitsiya siyosatini yuritishga ustivor 
e’ti e ilm q a. E g mu imi, x i iy a ma alliy armoyadorlar uchun qulay, 
har tomonlama imtiyozli investitsiya muhiti yaratilgan. Bular vatanamiz ravnaqi, 
xalqimiz fa ligi i ta’mi la maq a i a mamla atimiz a et el 
investitsiyasini jalb etishning tegishli tashkiliy huquqiy institutsional tuzilmalari va 
infratizimini yaratish hamda mavjud shart – sharoitlarini izchil rivojlantirish 
borasi a e g ’lamli i la amalga oshirilganini yaqqol tasdiqlaydi. Ayniqsa 
bunda qonuniy kafolatlarni yaratish alohida kasb etadi. Mamalakatimizda ushbu 
sohani huquqiy ta ti ga lu i “ et el i tit iyala i t ’g’ i i a”gi q u am a 
bir qator boshqa qonun hujjatlari qabul qilindi. Ushbu qonunlarni qabul qilish, 
ula ga zam tala la iga m a i a ’zga ti i a q ’ im ala i iti
borishning sababi bitta – qaye a imtiy z, qaye a a it ’l a, q u iy af lat 
e ila iga ’l a, u y qqa i e tit iya ela i. 

---

57 
O’z e i t iqti iy ti i i la ti i a x i iy i e tit iyala i g 
ahamiyatini quyidagi raqamlar orqali ifodalash mumkin. Agar 1990 yilda 
mamlakatimizning investitsiya portfelida xorijiy investitsiyalar deyarli mavjud 
’lmaga ’l a, 2000 yil a i e tit iya a e itla i g ulu i 23,2 f iz i, 
jumladan, hukumat kafolati bilan jalb etilgan xorijiy investitsiya va kreditlar 19,8 
f iz i, t ’g’ i a -t ’g’ i x i iy i e tit iyala 3,4 f iz i ta il qil i. X i iy 
investorlar uchun yaratilgan qulay biznes muhiti, keng huquqiy kafolat va 
imtiyozlar 
tizimi, 
xorijiy 
investitsiyalar 
ishtirokidagi 
korxonalarni 
ag’ atla ti i ga qa atilga utu i a-tadbirlar majmuasi mamlakatimiz 
iqti iy tiga t ’g’ i a -t ’g’ i x i iy i e tit iyala qimi i tu a ’payti i
imkonini berdi. Birinchi P ezi e timiz I.A.Ka im ta’ i laga la i e , “2015 
yilda ana shu maqsadlarga barcha moliyalashtirish manbalari hisobidan 15 milliard 
800 milli AQS lla i miq i a i e tit iyala al etil i a ’zla ti il i. Bu 
2014 yilga i ata 9,5 f iz ’p ema i . Jami investitsiyalarning 3 milliard 300 
milli lla a ziy i y i 21 f iz a tig’i x i iy i e tit iyala ’li , 
u i g 73 f izi t ’g’ i a -t ’g’ i et el i e tit iyala i i ”
29
. 
Quyidagi 5-jadval ma’lum tla i a ’ i a i i, mamla atimiz iqti iy tiga 
al etilga x i iy i e tit iyala i g umumiy a mi a t ’g’ i a -t ’g’ i x i iy 
i e tit iyala i g alm g’i 2007-2015 yilla a ’ i te e t iya iga ega ’lga . 
Bu iqtisodiyotni modernizatsiya qilish nuqtai nazaridan ijobiy holat hisoblanadi.
Bi q, t ’g’ i a -t ’g’ i x i iy i e tit iyala i g ami i e tit iyala
a mi agi alm g’i 2013 yil va 2015 yilda nisbatan pasaygan. Mazkur pasayish 
tahlil qilingan davr mobaynida jami investitsiyalarni g ’ i u ’ati i t ’g’ i a -
t ’g’ i x i iy i e tit iyala i g umumiy a mi agi alm g’i i yuq i e a ligi 
’ i i tu i i. X i iy i e tit iyala i g ami i e tit iyala a mi agi 
alm g’i i pa ayga ligi i i ma ala i g ’payga ligi ila xa akterlanadi. 
29
KarimovI.A. Bosh maqsadimiz – mavjud qiyinchiliklarga qaramasdan, olib borayotgan islohotlarni, 
iqtisodiyotimizda tarkibiy ’zga i la i izchil davom ettirish, xususiy mulkchilik, kichik biznes va tadbirkorlikka 
yanada keng y ’l ochib berish hisobidan oldinga yurishdir. – T.: O’z e i t , 2016y., 12-bet 

---

58 
Albatta, bunday natijalarning qayd etilgani mamlakatimizda faol va samarali 
investitsiya siyosati olib borilayotganligidan dalolat beradi.