Toshkent moliya instituti moliya fakulteti «moliyaviy tahlil» kafedrasi

2-rasm.Ish haqi to’lash shakillari
Ish haqini davlat tomonidan tartibga solish va tashkil etishning muhim unsuri tarif tizimi hisoblanadi.Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida mamlakat boʻyicha hu umat belgilagan, asosan ishchi va xizmatchilar ish haqini tash il qilishda foydalanishi uchun tavsiya etiladigan yagona tarif tizimi amal qiladi, korxonava tashkilotlarlar yagona tarif set asi asosida oʻz tarif set asini ishlab chiqish va razryadlar sonini belgilash huquqiga ega.
Oʻzbe istonda dastlab 1993-yil 1-yanvardan 28 ish haqi razryadlariga boʻlingan va 0-28 razryadlar oʻrtasida tarif koefitsiyentlari farqi 14,28 boʻlgan yagona tarif stavkalari joriy qilindi. 2000-yil 20-iyulda esa ish haqi razryadlari
22 ta va 1-22 ish haqi razryadlari oʻrtasida tarif oeffitsiyentlari farqi 7,764 boʻlgan yangi yagona tarif set asi qabul qilindi. ⁵ Yagona tarif stavkasi xodimlarning barcha kasb-mala a guruhlari boʻyicha tarif stav alari va maoshlari nisbatini belgilashda mehnat tafovutlariga baho berishga yagona yondoshuvni taʼminlaydi.Ish haqini tartibga solishning davlat tizimi 3 asosiy yoʻnalishda amalga oshiriladi:
-davlat tomonidan ish haqi minimumi (eng kam ish haqi miqdori) belgilanadi. Inflyatsiya jarayonida eng kam ish haqini aniqlash hukumatning maxsus qarorlariga muvofiq amalga oshiriladi;

• 
  korxonalarda ishlovchi xodimlarning barcha toifalari uchun oʻrtacha ish haqining ortib borishi maʼlum darajada cheklanadi. Davlat bu usuldan tanglik holatlarida inflyatsiya surʼatlarini pasaytirishda foydalanadi;
  

-ish haqining oʻrtacha ortib borishiga qarab ortib boruvchi soliq stav alari belgilanadi. Bu eng yuqori ish haqi dara asining oʻsishiga taʼsir oʻrsatish va uni iqtisodiy usullar bilan che lash im onini beradi. Shuningde yo’llanma xodimlar ish haqini davlat yoʻli bilan tartibga solish aholining eng am taʼminlangan qatlamlari - yoshlar, malakasiz xodimlar, mehnat qobiliyati cheklanganlar va boshqalarni ijtimoiy himoya qilishda, inflyatsiya, real ish haqining pasayishini cheklashda muhim ahamiyatga ega.
Hozirgi payitda ish haqini qayta qurishni muhim hususiyatlari quyidagilardan iborat:

• 
  birinchi marta ish haqini tash il qilishni barcha qisimlarini, ya’ni tarif tartibi, haq to’lash sha illari va mu ofotlash tartibi, mehnatni muvofiqlashtirish, qo’shimcha haq to’lash mehanizmi, mehnatga haq to’lash fondlarini tashkil qilish va foydalanish abi elementlarni o’z ichiga oladi;
  

-mehnat amoasini ro’li oshiriladi, mehnatni umumiy nati asiga har bir
hizmatchi hissasini baxolash hamda unga haq to’lash va mu ofotlash miqdorlarini aniqlash bilan bog’liq bo’lgan masalalarni yechishdagi o’pchili to’siqlar bartaraf qilinadi.⁶
Bu borada yurtimizda o’rilayotgan chora-tadbirlar va amaliy ishlar natijasida 2014 yilda xususiy tadbirkorlar tomonidan Respublika tovarxomashyo birjasida qariyb 3 trillion so'mlik yoki 2013 yilga nisbatan 1,6 barobar ko'p xomashyo va materiallar sotib olindi. Shu bilan birga, xususiy tadbirkorlar birja savdolari orqali o'zlari ishlab chiqargan 1 trillion 500 milliard so'mlik mahsulotni sotdi, bu ko'rsatkich 2013 yilga qaraganda 1,7 barobar ko'pdir. ⁷
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag`batlantirish bo'yicha ko'rilgan chora-tadbirlar natijasida o'tgan yili, fermer va dehqon xo'jaliklarini hisobga olmaganda, 20 mingdan ziyod yangi kichik biznes sub'ektlari tashkil etildi, ularning umumiy soni esa 195 mingdan ziyodni tashkil etdi, bu 2000 yilga nisbatan 2 barobar ko'pdir.
Yalpi ichki mahsulotni shakllantirishda kichik biznes va hususiy tadbirkorlik sohasining ulushi 2000 yildan buyon 31 foizdan 56 foizga, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishda 12,9 foizdan 31,1 foizga o'sdi.
2014 yilda kichik biznes va hususiy tadbirkorlik sohasida 480 mingdan ortiq yangi ish o'rni tashkil etildi. Bu yaratilgan jami ish o'rinlarining yarmi demakdir. Bugungi kunda iqtisodiyotning ushbu sohasida ish bilan band bo'lgan aholining 76,5 foizdan ziyodi mehnat qilmoqda. 2000 yilda bu ko'rsatkich 49,7 foizga teng edi.
Jahon banki tomonidan e'lon qilingan, harid qobiliyati bo'yicha hisoblanadigan yalpi ichki mahsulot hajmiga qarab aniqlanadigan iqtisodiy rivojlanish borasidagi reytingda O'zbekiston dunyoning 190 ta davlati orasida 2010 yildagi 72-o'rindan 66-o'ringa ko'tarildi.
2014-yilda biznesni yuritish sharoiti bo'yicha reytingda 8 pog’onaga, soliqqa tortish borasida esa 61 pog’ona yuqoriga o'tarildi.⁸
Bularni barchasi qilinayotgan mehnatlarning pirovard natijasi desak mubolag’a bo’lmaydi, le in yanada aniq va samarali amalga oshirish uchun hozirgi sharoitimizda korxona ishlab chiqarish dasturini muvaffaqiyatli ba arilishi, uning faoliyatini natiy aviyligi hamda samaradorligi o’p ihatdan mehnat resurslari bilan qay dara ada ta’minlanganligiga bog’liq e anligini unutmasligimiz lozim.
Mahsulot ishlab chiqarish hajmining oshishiga, mahsulot tannarxini pasayishiga, foyda miqdori va rentabellik darajasini oshishiga hamda texnik iqtisodiy o’rsat ichlaming yaxshilanishi orxonalaming mehnat resurslari bilan ta’minlanganli dara asiga bog’liqdir.
Mahsulot ha miga ta’sir qiluvchi mehnat omillari tar ibida quyidagi ко’rsat ichlar о’rganiladi:
-korxonaning ishchi kuchi bilan qay darajada ta’minlanganligi;

• 
  ish vaqtidan samarali foydalanish;
  
• 
  bir ishlovchiga to’g’ri eluvchi o’rtacha yilli ish unumi.
  

Ushbu qayd etilgan mehnat omillarining mahsulot ishlab chiqarish hajmiga o’rsatgan ta’sir doirasi tarixan turlicha bo’lgan. Chunonchi, texni a va texnologik jarayonlari uncha ravnaq topmagan sharoitda mahsulot ishlab chiqarish asosan qo’shimcha tarzda ishchi uchini alb qilish evaziga erishilgan.
Hozirgi sharoitda, ilmiy-tehnika taraqqiyoti barq urgan davrada mahsulot ishlab chiqarish faqat mehnat unumdorligini oshirish hisobiga olinishi kerak.
Korxonalarni mehnat resurslari bilan ta’minlanganligini o’rganishda tahlilning vazifalari quyidagilardan iborat:

• 
  orxonani mehnat resurslari bilan ta’minlanishi, ularni tar ibi va stu turasini o’zgarishini mehnat unumdorligiga bo’lgan ta’sirini hisoblash va baho berish;
  

-mehnat unumdorligini re asini ba arilishiga ta’sir qiluvchi omillarni hisoblash va ob’ye tiv baho berish;
-ish vaqtini yo’qotish sabablarini aniqlash va unga baho berish;
-mahsulot ishlab chiqarish ha miga ta’sir qiluvchi mehnat omillarini tahlil qilish va ularga baho berish;
-mehnat resurslaridan samarali foydalanish bo’yicha ich i xo’ ali imkoniyatlarini aniqlash; -mehnatga haq to’lash fondini o’zgarishiga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash va baho berish.⁹
Mehnat omillarini tahlil qilish uchun kerakli axborot manbalari quyidagilar hisoblanadi:
-biznes-reja malumotlari;
-yillik statistik hisobotning 1-T sonli “Mehnat hisoboti” sha li;
-ish vaqtidan foydalanish, ish vaqti balansi to’g’risidagi hisobot, ish unini fotografiyasi va boshqa ma’lumotlar.
O’zbe iston Respubli asi Davlat statisti a qo’mitasining 2014-yil 18-
no’yabrdagi 4-mb-son qaroriga asosan “AVTOOYNA” MCHJ orxonasining yillik statistik hisobotining 1-T sonli “Menat hisoboti” sha li bilan tanishib chiqmiz. Unga o’ra mansabdor shaxslarning statisti a uzatuvini olib borishi uchun zarur bo’lgan hisobot va boshqa ma’lumotlarni taqdim etmasli da ifodalangan davlat statistika hisobotlarini taqdim etish tartibini buzishi,hisobot ma’lumotlarini buzib o’rsatish yo i hisobotlarni taqdim etish muddatlarini buzishi O’zbe iston Respubli asi Ma’muriy avobgarli to’g’risidagi kodeksning 215-moddasida belgilangan avobgarli a sabab bo’ladi.¹⁰
Shuningdek 1-T mehnat shakliga asosan yuridik shaxslar va ularni alohida bo’linmalari (ti orat ichi orxona va mi rofirmalari, xususiyuy-joy egalari shirkatlari va nodavlat notijorat tashkilotlaridan tashqari), har chorakda hisobot davridan keying oyning 2-sanasidan kechiktirmay taqdim etadilar.
Mehnat unumdorligini tahlil qilish uchun era li ma’lumotlar yilli hisobotning 1-T sonli “Mehnat to’g’risidagi hisobot” sha lidan olinadi. Ushbu shakilda-mahsulot ha mi, bir ishchiga to’g’ri eluvchi o’rtacha yillik ish unumi, hamma ishchilar tomonidan bir yilda ishlangan kishi kunlari va kishi soatlari beriladi. Bu o’rsat ichlarga binoan bir ishchi tomonidan o’rtacha bir yilda ishlangan ishi unlari, ish unining o’rtacha uzinligini va bir ishchiga to’g’ri keluvchi o’rtacha unli hamda soatli ish unumini aniqlash mum in.
Shuningde O’zbe iston Respubli asi Davlat Statisti a Qo’mitasining 2013 yil 16-oktyabrdagi 6-mb-son qarori 115-son ilovasiga muvofiq kichik orxona va mi rofirmalar Davlat statisti a hisobotini tuzadilar. Unga o’ra mansabdor shaxslarning davlat statistika kuzatuvini olib boorish uchun zarur bo’lgan hisobot va boshqa ma’lumotlarni taqdim etmasli da ifodalangan davlat statistika hisobotlarini taqdim etish tartibini buzishi, hisobot ma’lumotlarini buzib o’rsatishi yo i hisobotlarni taqdim etish muddatlarini buzishi O’zbe iston Resbubli asi Ma’muriy avobgarli to’g’risidagi kodeksning 215-moddasida belgilangan avobgarli a sabab bo’ladi.
Kichik korxona va mikrofirmalar ( chet el investitsiyalari va xorijiy sarmoya ishtiro idagi orxonadan tashqari) o’z oyidagi (tuman, shaxar) statisti a bo’limiga 15-fevraldan kechiktirmay 1-KV yillik shaklni taqdim etadilar.
Hozirda korxonalarda xodimlarga haq to’lash ta’rif tizimlari orqali amalga oshiriladi ya’ni mehnatga haq to’lashda ishning sifatini, ishlab chiqarish normalarini bajarilishini hisobga olish va ish haqi hisoblashning ma’lum tartibini belgilash zarur. Demak, korxonada mehnatga haq to’lashni tashkil etish biri-biriga bog’liq bo’lgan uchta elementlar bilan aniqlanadi: tariff tizimi, mehnatni normalashtirish va mehnatga haq to’lash shakllari. Sifat jihatidan mehnat tariff tizimi bilan baholanadi, sarflangan mehnat miqdori normalashtirish bilan hisobga olinadi, ish haqi hisoblash tartibi esa mehnatga haq to’lash shakllari bilan aniqlanadi.
Ishchilar mehnatiga haq to’lashda tariff setkasi asos bo’lib hisoblanadi. Тarif setkasi ishlovchilarning malakasi, mehnatga haq to’lash shakli va mazkur sohaning xalq xo’jaligidagi ahamiyatini inobatga olgan holda tuziladi. Тarif tizimiga quydagilar kiritiladi:
-bir soat yoki bir kunlik mehnatiga to’lanadigan haq miqdorini belgilovchi tariff stavkasi;
-haq to’lashda ish va ishchilarning turli razryadlari orasidagi munosabatlarini ko’rsatuvchi tarif setkasi;
-tarif-mala aviy ma’lumotnoma. Uning yordamida tarif set asiga binoan ish va ishchining razryadi aniqlanadi.
Oddiy ishlar 1-razryadli ishchining tarif stav asi bilan to’lanadi. Mehnat mala asi dara asiga, ya’ni belgilangan tarif razryadi va tarif oeffitsiyentiga, qarab qolgan razryadlarning tarif stavkalari bu razryaddan ortiq bo’ladi.
Mehnatga haq to’lash sha li, mu ofotlar, qo’shimcha haqlar, rag’batlantirish to’lovlari, asaba uyushma qo’mitasi bilan elishilgan holda, ish beruvchi tomonidan qabul qilinadigan jamoa shartnomasi bilan belgilanadi. Davlatning tarif stavkalari va okladlari korxonada ishchilarning malakasiga, kasbiga, ular tomonidan bajariladigan ishlar sharoitining murakkabligiga qarab baza sifatida foydalanilishi mumkin.
2006 yil 1-noyabrdan boshlab budjеtdan moliyalashtiriladigan
muassasasalar, tashkilotlar va korxonalarning xodimlari mеhnatiga haq to’lash O’zR VM ning 2006 yil 26- oktyabrdagi 218-sonli qarori bilan tasdiqlangan yagona tarif sеtkasiga asosan amalga oshiriladi.
Quyidagi 1- advalga asosan “AVTOOYNA” MCHJ ning ta’rif razryadlari eltirilgan bo’lib, unda xodimlarga mehnat haqi to’lash 17 ta razryadga asoasan ya’ni 17-razryadgacha amalga oshiriladi.