|
rasm. Davlat byudjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati6
Davlat byudjetining itimoiy-iqtisodiy mohiyatini uch xil ko’rinishda ya’ni iqtisodiy kategoriya sifatida, moddiy tushuncha sifatida hamda huquqiy kategoriya sifatida ahamiyatga ega.
Davlat moliyasining ahamiyat jihatdan muhim bo’g’inlaridan yana biri – davlatning byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalari bo’lib, ular jamiyatning ayrim ehtiyojlarini mablag’ bilan ta’minlash maqsadida davlat tomonidan jalb qilingan moliyaviy resurslarni taqsimlash va ishlatish shakli hisoblanadi. Bu fondlarning asosiy tayinlanishi maxsus maqsadli ajratmalar va boshqa qator manbalar hisobidan davlatning aniq maqsadli tadbirlarini moliyalashtirishdan iborat.
6 Nurmuxamedova B.I., Kabirova N.V. Moliya. O‘quv qo‘llanma. T.: IQTISOD-MOLIYA. 2014. 101-bet.
Byudjetdan tashqari maqsadli fondlarning turlari, maqsadli tayinlanishi, ularga egalik qilish huquqi, amal qilish davomiyligi turlicha bo’lishi mumkin. U yoki bu fondni tuzish to’g’risida qaror qabul qilishda davlat va jamiyat taraqqiyoti oldida turgan vazifalarning ustuvorligi muhim ahamiyatga ega.
Davlat byudjeti tarkibida konsolidatsiyalashgan fondlar davlat maqsadli jamg’armalari deb ataladi. Bu fondlarning xususiyati shundaki, davlat byudjetida defitsit yuzaga kelganda ularning ijbiy qoldig’i byudjet defitsitini qoplashga safarbar etilishi mumkin. Shuningdek, byudjetdan tashqari fondlarning joriy faoliyatida kassaviy uzilishlar bo’lgan hollarda davlat byudjetidan byudjet dotatsiyalari berilishi yoki boshqa shakldagi moliyaviy yordam ko’rsatilishi mumkin.
Davlat krediti – davlat bilan (uning hokimiyat va ijroiya organlari timsolida) yuridik va jismoniy shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqaro moliya-kredit tashkilotlari o’rtasidagi muddatlilik, qaytishlilik va to’lovlilik asosida pul mablag’larining harakati bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar yig’indisidir. Bu munosabatlarda davlat qarz oluvchi, qarz beruvchi (kreditor) yoki olingan (berilgan) qarzlar bo’yicha garant (kafil) sifatida ishtirok etadi.
Davlat korxonalari moliyasi davlat moliyasining o’ziga xos bo’g’ini bo’lib, bunda u YaIMning birlamchi taqsimotida bevosita ishtirok etadi. Davlat korxonasi ustav kapitalining shakllanishida byudjet mablag’lari, boshqa davlat korxonalarining badallari, markazlashgan fondlar va vazirliklar, mahkamalar, uyushmalar qoshida tuziladigan rezervlari asosiy moliyaviy manba bo’lib xizmat qiladi.
Adabiyotlarni o’rganish asosida, davlat byudjetining amalda namoyon bo’lish shakllarini o’rgangan hamda ko’pchilik iqtisodchi olimlarning fikriga qo’shilgan holda, davlat byudjeti quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi, deyishimiz mumkin:
-yalpi ichki mahsulot qiymatini qayta taqsimlash funksiyasi;
-iqtisodiyotni tartibga solish va boshqarish funksiyasi;
-ijtimoiy funksiyasi;
-nazorat funksiyasi.
Davlat byudjetining funksiyalarini hisobga olgan holda davlat qarzlarini xususiy qarzlarga bosqichma-bosqich o’tkazish maqsadga muvofiq. xorijiy manbalarning birida esa ushbu holat bo’yicha quyidagi fikrlar bildirilgan: “O’tgan yillar davomida global o’zgarishlarni amalga oshirish davlat sektorining fuqarolarga xizmat ko’rsatishda yanada samaraliroq harakat qilishi kerakligini ta’kidlaydi. Shuning uchun davlat boshqaruvi xususiy sektor boshqaruvidan bir qator tashkiliy va funksional prinsiplarni oldi. Ushbu davlat moliyasi boshqaruvi islohotlari davlat muassasalarini va davlat hokimiyatini liberallashtirish, tartibga solish va davlatni markazlashtirmaslik jarayoni orqali davlat tasarrufidan chiqarish, pul ajratish va davlat sektorini takomillashtirishga qaratilgan.7
Davlat byudjetida to’planayotgan mablag’lar davlat hokimiyat organlari va mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari faoliyatining moliyaviy asosini tashkil etib, ular davlat va mahalliy hokimiyat organlari tomonidan tegishli funksiyalar va vazifalarning bajarilishini ta’minlaydi. Davlat byudjetining maqsadi resurslarni taqsimlash va qayta taqsimlash natijasida ijtimoiy yo’naltirilgan jamiyatni barpo etishdir.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
