Toshkent moliya instituti mikroiqtisodiy

Qanday qilib yuqori narx ishlab chiqarish ortiqchaligini oshiradi

Sotuvchilar tovarlari uchun yuqori narx oHshni xohlashlari hech kimni hayratga solmaydi.

Lekin yuqori narx sotuvchilaming farovonligiga qanchalik ta’sir ko‘rsatadi? Ishlab chiqarish ortiqchaligi bunga aniq javobni beradi. 6- rasm ko‘p sotuvchiga ega bo‘lgan bozordagi taklif egri chizig‘ini keskin ko‘tarilishini ko‘rsatadi.

Taklif egri chizig‘i oldingi rasmdan farq qilinishiga qaramay, ishlab chiqarish ortiqchaligi bir xil yo‘l bilan hisoblanadi. Ishlab chiqarish ortiqchaligi narxdan past va taklif egri chizig‘idan yuqori bo‘ladi. (a) rasmda narx Pi va ishlab chiqarish ortiqchaligi ABC maydonida yotadi. (b) rasmda narx Pidan P₂ ga o‘sgandagi holat kuzatiladi. Ishlab chiqarish ortiqchaligi bu holda ADFga teng. Ishlab chiqarish ortiqchaligining bu turdagi o‘sishining 2 tomoni mavjud.

1. 
   rasmda tovar narxi 600$ va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi J00S. (b) IRSSfTI 5
   

rasmda tovar narxi 800$ va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi 500$.

Ishbi hzkk.m:^Ui

Bo'yalgan uylar miqdori

Uylami bo‘y ash nand

$900

800

600

500

Grandroaning ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi 100$

Bo‘yaigas uylar miqdori

Birinchisi Qida tovarlami past narxda Pida sotayotgan sotuvchilar yashash darajasi yaxshiroq, chunki ular tovarlari uchun ko‘proq haq olishadi. Mavjud sotuvchilaming ishlab chiqarish ortiqchaligidagi o‘sish BCED maydoniga teng.

Ikkinchidan, bozorlarda yuqori narxda tovar sotishni xohlagan ba’zi yangi sotuvchilar kelishi va uning natijasida taklif miqdori Qjdan Q₂ga o‘sadi. Bozorga yangi kelayotganlaming ishlab chiqarish ortiqchaligi CEF burchagida yotadi.

Tahlildan ko‘rinib turganidek, biz iste’molchi ortiqchaligidan xaridorlaming farovonligini aniqlagan bo‘lsak, ishlab chiqarish ortiqchaligi yordamida sotuvchilaming farovonligini aniqlaymiz. Bu ikki o‘lchov usuli bir-biriga o‘xshashligi sabab ulami ikkalasini ham ishlatish tabiiydir. Keyingi bobda biz aynan shu masalani ko‘rib chiqamiz.

RaSm (a) rasmda Pi narx, Qi taklif hajmi va ABC uchburchak maydoni ishlab chiqaruvchi

ortiqchaligiga teng. Narx P[ dan P₂ ga ko'tarilganda taklif hajmi Q] dan Q2 gako‘tari!adi va ; , , • • - ishiab chiqaruvchi ortiqchaligi ADF uchburchak maydoniga ko'payadi. Ishlab chiqaruvchi

o rtiqchaligidagi o'sish (BCFD maydon) qisman yuz beradi. Chunki mavjud ishiab chiqaruvchilar ko‘proq oladi (BCED maydon) va yuqori naxxlarda qisman yangi ishlab chiqaruvchilar bozorga kirib keladi (CHF maydon).

3. 
   Bozor samaradorligi
   

Iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilaming ko‘pligi bozordagi xaridor va sotivchining ko‘payishini o‘rganishga asosiy manba bo‘ladi. Bu manbalar bizga asosiy iqtisodiy savolga murojaat etishga yordam beradi: resurslami joylashtirish erkin bozomi xohishiga asosan ta’mmlanadimi?

Ко ‘ngilchan ijtimoiy rejalashtiruvchi Bozomi baholash samarasida biz o‘zimizning tahlillarimizni yangi, taxminiy xususiyatga ega bo‘lgan ko‘ngilchan ijtimoiy rejalashtiruvchi deb nomlangan atama bilan tanishtiramiz. Ko‘ngilchan ijtimoiy rejalashtiruvchi bu taniqli, kuchli, aniq maqsadga ega boMgan diktatordir. Rejalashtiruvchi jamiyatdagi barchani iqtisodiy rivojlanishini oshirishni xohlaydi. Buning uchun rejalashtiruvchi nima qilishi kerak? U xaridor va sotuvchini o‘zlari kelishib olishlariga qo‘yib berishi kerakmi? Yoki u bozor samaradorligini shunday yo‘l bilan o‘zgartirish orqali iqtisodiy rivojlanishni o‘stira oladimi?

Bu savollarga javob berish uchun rejalashtiruvchi avvalo jamiyatning iqtisodiy rivojini qanday baholashini bilib olishi darkor. Ulardan bin iste’molchi va ishlab chiqaruvchi ortiqchaliklarining umumiy yig‘indisidir. Iste’molchi ortiqchaligi xaridorlaming bozordagi ishtirokidan kelib chiqadigan foydadir, ishlab chiqamvchi ortiqchaligi bu sotuvchining qo‘lga kiritgan foydasidir. Shunday ekan umumiy ortiqchalik jamiyat iqtisodiy rivojlanishining ko‘rsatkichi hisoblanadi.

Iqtisodiy rivojlanishning bu ko‘rsatkichini yaxshi tushunish uchun iste’molchi va ishlab chiqaruvchi oqtiqchaligini o‘lchab ko‘rish kerak. Biz iste’molchi ortiqchaligini shunday aniqlaymiz:

Isle ’molchi ortiqchaligi = xaridorlar to ‘lamoqchi bo ‘Igan narx - xaridorlar tomonidan to ‘langan narx

Shunga o‘xshab, ishlab chiqaruvchi ortiqchaligini ham aniqlab olamiz:

Ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi = sotuvchilaming sotgan narxi - sotuvchilaming xarajatlari

Agar biz iste’molchi va ishlab chiqaruvchi ortiqchaliklarini birlashtirsak biz quyidagilarga erishamiz:

Umumiy ortiqchalik = (xaridorlar to ‘lamoqchi bo 'Igan narx - xaridorlar tomonidan to ‘langan narx) + (sotuvchilaming sotgan narxi - sotuvchilaming xarajatlari)

Xaridorlar tomondan to‘langan narx sotuvchilaming sotgan narxi bilan tenglashadi, shuningdek, ushbu iboradagi ikki atama o‘chib ketadi va natijada umumiy ortiqchalikni yozishimiz mumkin:

Umumiy ortiqchalik = xaridorlar to ‘lamoqchi bo ‘Igan narx - sotuvchilaming xarajatlari).

Bozordagi umumiy ortiqchalik bu xaridorlar tovarga o‘zlarini xohishlari asosida to‘lamoqchi bo‘lgan umumiy narxdan sotuvchilar bu tovami ishlab chiqarish uchun qilgan umumiy xarajatlami ayirish natijasidir.

Agar resurslar taqsimoti umumiy ortiqchalikni maksimallashtirsa, biz bu taqsimot samaradorlikni ko‘rsatadi deb aytamiz. Agar taqsimot samarali bo‘lmasa, unda sotuvchi va xaridorlar ichida ba’zilari savdodan keladigan imkoniyatli yutuqlardan mahrum bo‘lgan hisoblanadi. Misol uchun, agar sotuvchilar ishlab chiqarilgan mahsulotni eng past xarajatlardan ham past narxda sotsalar taqsimot samarasizdir. Bu holatda, yuqori xarajatli ishlab chiqaruvchidan pats xarajatli ishlab chiqaruvchiga o‘zgarish sotuvchining umumiy xarajatlarini pasytiradi va umumiy ortiqchalikni oshiradi. Shunga o‘xshab, agar xaridorlar mahsulotni eng yuqori daromadlaridan yuqori qiymatda iste’mol qilsa ham taqsimot samarasiz bo‘ladi. Bu holatda tovarlar iste’molida past daromadli xaridordan yuqori daromadli xaridorga o‘zgarish umumiy ortiqchalikni o‘sishiga sabab bo‘ladi.

Samaradorlikka qo‘shimcha qilib shuni aytish lozimki, ijtimoiy rejalashtimvchi tenglik haqida ham, ya’ni bozordagi turli xil xaridor va sotuvchi iqtisodiy rivojlanishda bir xil darajada borishi haqida o‘ylashi kerak.

Buning asl ma’nosi esa bozor ishtirokchtlarining bir pirogni teng bo‘lib olishiga o‘xshaydi.Samaradorlik degan savol esa iloji boricha o‘sha pirognmg katta bo‘lishini anglatadi. Tenglik tushunchasi esa o‘sha pirog neha bo‘lakka bo‘lingani hamda ishtirokchilar o‘rtasida qanday bolinganinni angladi. Bu bobda biz samarali ijtimoiy rejalashtirish maqsadlari haqida gaplashamiz. Shuni yodda tuting haqiqiy iqtisodiy siyosatchilar har doim tenglik bo‘lishi haqida qayg‘urishadi.

Tenglik - bu jamiyat a’zolari o‘rtasida iqtisodiy resurslarning iqtisodiy o‘sish uchun teng taqsimlanishidir.