Toshkent moliya instituti mikroiqtisodiy

Mehnat unumdorligi

Biz ayrim vaqtlarda o‘rtacha mehnat mahsuli to‘g‘risida gapirganda sanoatga yoki butun iqtisodiyotga taalluqli mehnat unumdorligini tilga olamiz. Mehnat o‘rtacha mahsuloti mehnat sarflari birligiga ishlab chiqarilgan mahsulotni ifodalaydi. Shuning uchun ham sanoatning harcha tarmoqlarida, shuningdek, alohida tarmoq esa unumdorlikni uzoq muddatli davrga tatbiqan qiyoslash foydali, nisbatan oson ish (chunki umumiy mehnat sarflari va mahsuloti hamda ishlah chiqarishning umumiy hajmi sizga kerak bo‘lgan birdan bir ma’lumotdir). Ustiga-ustak mehnat unumdorligi ko‘rsatkichi nihoyatda muhim, chunki u alohida mamlakat aholisinmg real turmush darajasini ifodalaydi.

Mehnat unumdorligi bilan turmush darajasi o‘rtasida oddiy bog‘liqlik mavjud. Har qanday yilda ishlab chiqarilgan tovarlar va ko‘rsatilgan hizmatlaming jami qiymati — to‘lovlar tarzidagi barcha ishlab chiqarish omillari uchun berilgan to'lovlar tarzidagi qiymatga tengki, bunga ish haqi, ijara haqi va firmaning foydasi ham kiradi.

Oqibatda bu toiovlar yig‘indisi, ulaming shaklidan qat’iy nazar, jamiyat tomonidan ishlatiladi. Bas shunday ekan, iste’molchilar o‘zlarining iste’mol darajasini uzoq muddatli davrda faqat ishlab chiqarilgan mahsulotning umumiy miqdorini ko‘paytirish hisobigagina oshirishlari mumkin.

Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, Qo‘shma Shtatlarda aholi jon boshiga mahsulot ishlab chiqarish boshqa rivoj langan mamlakatlardagiga qaraganda birmuncha yuqori. Ammo, urushdan keyingi davrda namoyon bo‘layotgan ikki tamoyil e’tibomi o‘ziga tortadi. Birinchidan, AQShda mehnat unumdorligining o‘sish sur’atlari boshqa rivojlangan mamlakatlarga qaraganda sekin bo‘lgan, ikkinchidan, keyingi 15—20 yilda mehnat unumdorligi barcha rivojlangan mamlakatlarda avvalgi davrga nisbatan sezilarli darajada past bo‘lgan.

Mehnat unumdorligi o‘sishining eng asosiy manba’i jamg‘arilayotgan kapitalning o‘sishidir. Uning ko‘payishi uskunalaming miqdor va sifat o‘zgarishini anglatadi va shu sababli har bir ishchi bir ish soati mobaynida ko‘proq mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatiga ega bo‘ladi.

Mehnat unumdorligining o‘sishi, shuningdek, iqtisodiyotning xomashyo sektori bilan ham bog‘llq. Neft, tabiiy gaz va boshqa resurslar kamayib borgani sari har bir ishchiga to‘g‘ri keladigan mahsulot ishlab chiqarish birmuncha pasayib boradi. Bu hoi atrof-muhit muhofazasi to‘g‘risida qonunchilik qabul qilinishi bilan yanada kuchayadi

Mehnat unumdorligining pastligi sabablaridan biri nisbatan past malakali ish kuchidan foydalanish bo‘lib, uni urushdan keyingi yillarda tug‘ilish darajasining yuqoriligi keltirib chiqargan edi. Bunday ahvol sog‘liqni saqlash, mehnat va atrof-muhit muhofazasiga oid hukumat qarorlarining ba’zilari amalga oshishiga to‘sqinlik qilgan. Mehnat unumdorligining o‘sish sur’atlari pastligining sabablari turlicha va murakkab bo‘lganligidan oldingi davrga qaytish bilan turmush darajasining o‘sishiga erishib bo‘lmaydi. Ammo istiqbol noaniq bo‘lmasligi kerak. Kapital qo‘yilmalami rag‘batlantiravchi soliq siyosati yordami bilan asosiy kapitalni ko‘paytirish mumkin. Mehnat unumdorligining o‘sishiga ko‘maklashuvchi tadqiqotlami va ishlanmalami rag‘batlantirish uchun katga kuch-g‘ayrat zarur.