Toshkent moliya instituti mikroiqtisodiy

Xususiy yechimlar nega har doim ham ishlamaydi?

Kouz teoremasining mantiqiga qaramay, xususiy shaxslar ko‘pincha tashqi ta’sir muammolami hal qilishda muvaffaqiyatsizlikka uchraydilar. Kouz teoremasi faqat manfaatdor tomonlar bitim tuzishi va amalga oshirishida hech qanday muammo bo‘lmaganda amal qiladi. Biroq real dunyoda, o‘zaro manfaatli shartnoma tuzish mumkm bo‘lsa ham, savdolashish har doim ham ishlayvermaydi.

Ba’zan manfaatdor tomonlar operatsion xarajatlar, ya’ni savdolashish jarayonida tomonlar rozi boMadigan xarajatlar, tufayli tashqi ta’sir muammosini hal qilishda muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Bizning misolda, tasavvur qiling, Dik va Jeyn turli tillarda gapirishadi, shuning uchun, shartnomaga erishish uchun ular tarjimon yollashi kerak.

Agar huruvchi it muammosini hal qilish foydasi tarjimon xarajatidan kam bo‘lsa, Dik va Jeyn masalasini yechilmagan holatda tashlab qo‘yishi mumkin. Yanada real misollarda, operatsion xarajatlari tarjimon xarajati emas, balki shartnomalami tayyorlash va amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan huquqshunos xarajatlari bo‘ladi.

Boshqa vaqtlarda, savdolashish shunchaki buziladi. Urushlar va mehnat to‘qnashuvlari sodir bo‘lishi kellshuvning qanchalik qiyin bo‘lishi mumkmligini ko‘rsatadi va kelishuvga erishish juda qimmatga tushishi mumkin. Muammo shundaki, har bir tomon odatda o‘zi uchun yaxshiroq shartnoma uchun harakat qiladi. Misol uchun, Dik itdan 500 so‘mlik foyda oladi va Jeyn it hurishidan 800 so‘mlik xarajat sarflaydi deb tasavvur qilaylik. Jeynning itdan qutilish uchun Dikga to‘lashi samarali bo‘lsa-da, bu natijaga olib kelishi mumkin bo‘lgan ko‘plab narxlar bor. Dik 750 so‘m talab qilishi mumkin, va Jeyn faqat 550 so‘m taklif qilishi mumkin. Ular narxi ustida savdolashaversa, huradigan it bilan samarasiz natija davom etaveradi.

Manfaatdor tomonlar soni ko‘p bo‘lganda samarali savdolashishga erishish, ayniqsa, qiyin, chunki hammani muvofiqlashtirish qimmatga tushadi. Misol uchun, yaqin ko‘l suvini

ifloslantiradigan bir zavodni olaylik. Ifloslanish mahalliy baliqchilarga salbiy tashqi ta’sir ko‘rsatmoqda. Kouz teoremasiga ko‘ra, ifloslanish samarasiz bo‘lsa, unda baliqchilar ifloslantirmaslik uhchun zavodga haq to‘lashi orqali zavod va baliqchilar savdolashishga erishishi mumkin. Biroq, agarda baliqchilar ko‘p bo‘lsa, zavod bilan savdolashishga ulaming barchasini muvofiqlashtirish uchun harakat deyarli ilojsiz boiishi mumkin.

Xususiy savdolashish ishlamaganda, ba’zan hukumat rol o‘ynashi mumkin. Hukumat ommaviy harakatlar uchun mo‘ljallangan muassasa hisoblanadi. Bu misolda, baliqchilar o‘zlari uchun harakat qilishi ilojsiz

bo‘lsa ham, davlat baliqchilar nomidan harakat qilishi mumkin.

Nazorat savollari

1. 
   Salbiy tashqi ta’sir va ijobiy tashqi ta’sirga misol keltiring.
   
2. 
   Firma ishlab chiqarish jarayoni natijasida yuzaga keladigan salbiy tashqi ta’simi tushuntirish uchun talab va taklif rasmini chizing.
   
3. 
   Qanday qilib patent tizimi jamiyatga tashqi ta’sir muammosini hal qilishda yordam beradi?
   
4. 
   Tuzatuvchi soliqlar nima? Nega iqtisodchilar atrof-muhitni ifloslanishdan himoya qilishda ulardan foydalanishni afzal ko‘radi?
   
5. 
   Tashqi ta’sir natijasida kelib chiqqan muammolami hukumat aralashuvisiz hal qilish mumkin bo‘lgan yo‘llar ro‘yxatini tuzing.
   
6. 
   Tasavvur qiling, siz chekmaysiz, lekin chekadigan kishi bilan bir xonadaturibsiz. Kouz teoremasiga ko‘ra, xonadoshingiz xonada chekish yo chekmasligini nima belgilaydi? Bu natija samaralimi? Siz va xonadoshingiz bu muammoga qanday yechim topasiz?