Toshkent moliya instituti mikroiqtisodiy

Monopoliyaga qarshi siyosatiga qarshi bahslar

Vaqt o‘tishi bilan, ko‘p munozara man qilinishi kerak bo‘lgan Monopoliyaga qarshi qonunlar xatti-harakat turlari ustida markazga joylashtirdi. Juda ko‘p sharhlovchllar noqonuniy bo‘lishi kerak bo‘lgan raqobatdosh firmalar o‘rtasida narxni belgllashga rozi boiishadi. Hali Monopoliyaga qarshi qonunlar ta’siri yaqqol bo‘lmagan ba’zi biznes amaliyotini hukm qilish uchun ishlatilgan. Bu yerda biz uch misolni ко‘rib chiqamiz.

Texnik hizmatni qayta sotish Munozarali biznes amaliyotining bir misoli qayta savdo-sotiqni qo‘llab-quvvatlash, boshqacha qilib aytganda yarmarka hisoblanadi. Tasavvur qiling Roison Electronics 30000 so‘mdan chakana do‘konlarga DVD pleyerlarini sotadi. Agarda Roison Electronics chakana savdo qiluvchilardan mijozlarga DVD pleyemi belgilangan 35000 so‘mdan sotishni talab qilsa, u yarmarkaga yetkazib berishini aytadi. 35000 so‘mdan past sotgan sotuvchi bilan Roison Electronics shartnomasi buziladi.

Avvaliga, ishlatilgan narxi hizmat jamiyat uchun zararli, shu sababli, qarshi va tuyulishi mumkin. Bir kartel a’zolari o‘rtasida bir shartnoma kabi, u raqobatlashuvchi savdo tarmog‘idan baqqollami saqlaydi. Shuning uchun, sudlar ko‘pincha Monopoliyaga qarshi qonunlar buzilishi kabi yarmarkalami ham tez-tez muhokama qilgan edi.

Biroq, ba’zi iqtisodchilar ikki asoslar ustida yarmarkalami himoya qiladi.

Birinchidan, ular raqobatni kamaytirishga qaratilgan maqsadlami inkor qiladi.

Ikkinchidan, iqtisodchilar yarmarka qonuniy maqsadga ega, deb ishonadilar.

G‘irrom narxlash. Firmalar odatiy davlat bozorlari bilan raqobatbardosh bosqich ustida narxni rivojlantirish uchun imkoniyatdan foydalanadi. Biroq Politsiya qachondir davlat bozorlari bilan firmalar narxni pastligini belgilashga aloqador bo‘lganmi? Bu savol antiMonopol siyosat ustidagi ikkinchi munozara qiyin bo‘ladi.

Koyote Air deb ataluvchi katta havo yo‘lini tasavvur qiling, unda ba’zi yo‘nalishlar ustida Monopoliya bor. Keyinchalik Rodranner Express kirib keladi va bozoming 20% ini tashkii etadi, 80% bilan Koyoteni ortda qoldiradi. Bu raqobat javobida, Koyote yo‘l haqini aylantirib urishni boshlaydi. Ba’zi antiMonopol sharhlovchilar Koyotening harakat qilishi raqobatga zid bo‘lishi mumkin ekanligi to‘g‘risida bahslashadi, ya’ni: narxni kesadi Koyote uning Monopoliyasini qaytarib, yana narxlami oshirishi mumkin, shuning uchun bozordan Roadranner haydovchi mo‘ljallangan bo‘lishi mumkm. Bunday xatti-harakat yirtqich narxlash deyiladi.

Yirtqich narxlash Monopoliyaga qarshi kiyimlarida umumiy da’vo bo‘lsa-da, ba’zi iqtisodchilar bu dalillarga shubha qilishadi va yirtqich narxlash bir kamdan-kam hollarda, ehtimol hech qachon, bir daromadli biznes strategiyasi bo‘lishiga ishonishadi. Nima uchun? Narxlari urushi bir raqibnii quvishi uchun, narxlar qiymati quyidagicha haydalgan bo‘lishi kerak edi. Koyote gangib arzon chipta sotishni boshlasa, yanada samolyot tayyor bo‘lishi yaxshi edi, chunki past yo‘l haqi ko‘proq mijozni o‘ziga jalb qilardi. Roadmnner esa, reyslarida qaytarib kesib Koyote ning yirtqich yurishi uchun javob berishi mumkin. Natijada, Koyote narxlari yo‘qotishlaraing 80% iga, narx urash omon qolish uchun yaxshi holatda Roadrunner qo‘yishiga qaragnda ko‘proq olib borar edi.

Iqtisodchilar munozarda davom etib Monopoliyaga qarshi siyosat tuzuvchilar uchun bir kompaniya boshqasiga nisbatan mahsulotini arzon qilishi tashvish tug‘dirishini ta'kidlashadi. Turli xil savollar hal etilmasdan qolmoqda. Bir kompaniya boshqalariga nisbatan narxini past qilishi biznes strategiyasida foydali bo‘ladimi? Agar shunday bo‘lsa, qachon? Sud qaysi narx raqobatbardosh bo‘lishini va iste'molchilar uchun yaxshi bo‘lishi hamda qaysi biri vaxshiyonaligini aytadimi? Oddiy javoblar yo‘qdir.

Bog‘lanish. Baxsli biznes amaliyotining uchinchi misoli bogianish bo‘ladi. Faraz qiling pul ishlab topadigan filimlar ikkita yangi Gamlet va o‘rgimchak odam filimini yaratdi. Agar pul ishlab topuvchilar har ikkala filmni bitta narxda kinoteatrlarga taklif qilishsa, studiya bu ikki mahsulotda bog‘lanish bo‘lishini aytishadi.

Qachonki bog‘lanish filmlar amaliyotida oliy sudda qalloblik bo‘lsa, oliy sud uni taqiqlaydi. Sud keyingi keladigan sabablami ko‘rsatib: tasavvur qiling o‘shanda o‘rgimchak odam katta muvafaqqiyatga erishgan film bo‘ladi, Gamlet esa zarar ko‘rib ishlayotgan bir film bo‘ladi. So‘ngra studiya o‘rgimchak odam uchun katta talabdan foydalanib kinoteatrlarda Gamletni ham sotishni majburlashadi. o‘shanda studiya kuchli bir mexanizm sifatida bog‘lanishdan foydalanishini ko‘rishimiz mumkin.

Ko‘pchilik iqtisodchilar bu dalillarga ishonishmaydi. Tasavvur qiling o‘shanda kinokinoteatrlar o‘rgimchak odam uchun chiptaga 20 000 so‘m to‘lashga rozi bo‘lishadi va Gamlet uchun hech qancha to‘lashmaydi. 0‘shandan keyin ko‘pchilik kmokmoteatrlarlar ikkita filmga chipta birgalikda 20 000 so‘m bo‘ladi, o‘rgimchak odam uchun to‘langan pul har ikkisi uchun bo‘ladi. Kinokinoteatrlar majburan foydasiz kino qilishda kinoteatming toiashga xohish istaklarini kuchaytirmaydi. Pul ishlab topuvchilar ikki filmni birgalikda bozor kuchini oshirmaydi.

0‘shanda nima uchun bog‘lanish mavjud? Bir sababi u narx kamaytirish sharti hisoblanadi. Faraz qiling ikkita kinoteatr bor deylik shahar kinoteatri 0‘rgimchak odam uchun 15 000 so‘m va Gamlet uchun 5 000 so‘m to‘lab chipta sotib olish uchun xohishi bor. Shahar chekkasi kinoteatri esa uning aksidir: U 0‘rgimchak odam uchun 5 000 so‘m va Gamlet uchun 15 000 so‘m to‘lab chipta sotib olishga xohishi bordir. Agar pul ishlab topuvchilar ikkita film uchun alohida pul to‘lashni takiif qilsalar, uning yaxshi strategiyasi har bir film uchun 15 000 so‘m chiptaga to‘lashni takiif qilish bo‘ladi va har bir kinoteatr faqatgina bitta filmni ko‘rsatishni tanlashadi. Biroq agar pul ishlab topuvchilar ikki film to‘plamni takiif etsalar, bu filmlar uchun har bir kinoteatr 20 000 so‘mdan chiptaga pul to‘lashni takiif qilishadi. Shunday qilib, turli xil kmoteatrlaming turli xil filmlarga bahosi har xil, bog‘lanish studioda umumiy xohish istakni inobatga olib sotuvchilarga birgalikda pul to‘lashni takiif qilsa foydasini kuchaytirishni takidlaydi.

Bog‘lanish bahsli biznes amaliyotini eslatib o‘tadi. Oliy sud nizosi o‘shanda bog‘lanish bitta firma bozor kuchini kengyatirib boshqa tovarlarga nisbatan yaxshi yaratilmaganligini va nihoyat oddiy rasmda qolishiga ruhsat beradi. Bizning hozirgi berilgan iqtisodiy bilimimiz butun jamiyat uchun bu bog‘lanishda aniq bo‘lmagan natijalar beradi.

Nazorat savollari

1. 
   Sof monopol bozor qanday xususiyatlarga ega?
   
2. 
   Monopol raqobat bozorining mukammal raqobatlashgan bozor bilan o‘xshash tomonlari va farqlarini tushuntirib bering.
   
3. 
   Monopol bozoriga kirish to‘siqlarini sanab bering.
   
4. 
   Oligopolik bozor qanday xususiyatlarga ega?
   
5. 
   Kumo muvozanatini izohlab bering.
   
6. 
   Duopolik bozorda harakat qilayotgan firmalar uchun quyidagilardan qaysi biriga erishish afzalroq: Kumo muvozanatiga, raqobatlashgan muvozanatga va kelishgan holda harakat qilishga?
   

1. 
   Mehnat munosabatlari va mehnat resurslaridan foydalanish ko‘rsatkichlari
   

Ishlab chiqarish omillari bozori deganda, mehnat, xom ashyo, kapital, yer va boshqa ishlab chiqarish resurslari bozori tushuniladi. Resurslar bozoridagi talab va taklif iste’mol tovarlari bozori ta’sirida shakllanadi. Shuning uchun ham resurslarga bo‘lgan talab hosila talab bo‘lib, firmaning ishlab chiqarish hajmidan va uning xarajatlariga bogMiq.

Ishchi kuchiga boMgan talabni alohida firma uchun qaraymiz. Bozor (tarmoq) talabini aniqlash uchun tarmoqqa qarashli firmalar talablari yig‘ib chiqiladi.

Qo‘shimcha yollangan bitta ishchi kuchidan olinadigan qo‘shimcha daromad mehnatning chekli daromadliligi deyiladi va u mrp_l orqali belgilanadi.

Mehnatning chekli daromadliligi Mining iqtisodiy ma’nosi shundan iboratki, ya’ni u qo‘shimcha bir birlik ishchi kuchidan foydalanib qo‘shimcha ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini (MP_L), qo‘shimcha bir birlik ishlab chiqarilgan mahsulotdan olinadigan qo‘shimcha daromad mr ga ko‘paytirish orqali aniqlanadi: mrp_l = mp_lmr, (1)

bu yerda mrp_l - mehnatning chekli daromadliligi;