Toshkent moliya instituti mikroiqtisodiy

byudjetga toiovlar 2) davlat byudjetining

(soliqlar, ajratmalar, bojlar daromadlari

va boshqalar)

Davlat byudjetiga to‘lovlar (soliqlar, ajratmalar, bojlar va boshqalar), eng avvalo, to‘lovchilaming xarajatlaridan iborat bo‘lib, ulaming daromadlaridan chegirilsada, bir vaqtning o‘zida ular davlat byudjetida davlatning daromadlari sifatida gavdalanadi. Ana shundan taqsimlash munosabatlariga kirishgan ishtirokchilar (tomonlar) o‘rtasidagi manfaatlarda ba’zi bir farqli jihatlar vujudga keladi. Davlat byudjetning daromadlarini oshirishdan manfaatdor bo‘lsa, bu narsa u yoki bu darajada to‘lovchilammg (yuridik va jismoniy shaxslaming) manfaatdorligini pasaytiradi. Davlat byudjetining daromadlari o‘zining yaxlitligi bilan farqlanadi va ular yagona maqsadga — ijtimoiy ehtiyojlami qondirishga hizmat qiladi.

Byudjet daromadlari davlatning subyektlar (xo‘jaliklar va aholi) bilan o‘zaro munosabatlarining aniq chegaralangan, aniqlangan qismini ifoda etadi. Bu munosabatlar xilma-xil bo‘lishiga qaramasdan, ular umumiy belgilarga ega va umuinlashtirilgan, abstrakt holda ishlab chiqarish (byudjet) munosabatlarining alohida elementi sifatida maydonga chiqadi. Byudjet daromadlari o‘zlarining iqtisodiy tabiatiga ko‘ra obyektiv bo‘lib, ular davlatning subyektlar (xo‘jaliklar va aholi) bilan barqaror aloqalarini ifodalaydi. Ulaming obyektiv zarurligi davlatning o‘ziga xos funksiyalarga ega bo‘lgan mavjudligi bilan belgilanadi.

Davlat byudjeti daromadlarining farqlanuvchi belgisi shundan iboratki, ular taqsimlash natijasi (byudjetga toiovlar) va yanada taqsimlash obyekti (byudjet ichidagi fondlami shakilantirish va moliyalashtirish) sifatida maydonga chiqadi. Demak, davlat byudjetining daromadlari aniq ifodalangan byudjet kategoriyasi bo‘lib, ulami shakllantirish va ulardan foydalanish taqsimlashning byudjet mexanizmi orqali amalga oshiriladi.

Davlat byudjetining xarajatlari xuddi uning daromadlari singari, ikkiyoqlama xarakterga ega. Bir tomondan, bu davlatning xarajatlari, boshqa tomondan esa — subyektlaming ixtiyoriga tushadigan qaytarilmaydigan mablag¹ lar bo‘lib, ulaming daromadlariga aylanadi va ular tomonidan turli maqsadlarga mo‘ljallangan tegishli fondlami shakllantirishda foydalaniladi. Ana shu ikkiyoqlama xarakter davlat byudjeti xarajatlarining yakuniy emas, halki taqsimlash jarayonlarining oraliq bosqichi ekanhgidan dalolat beradi. Bu yerda byudjet fondlarining egasi — davlat va pul mablag‘larini oluvchilar — subyektlar o‘rtasida yangi taqsimlash munosabatlari paydo boMadi. Daromadlar singari, davlat byudjetining xarajatlari ham obyektiv iqtisodiy kategoriyadir. U kategoriya sifatida byudjetli taqsimlash munosabatlarining ma’lum bir yakuniy qismini abstrakt holda umumlashtiradi. Ulaming moddiylashuvi byudjetdan subyektiarga pul mablagMarining teskari oqimi bilan xarakterlanadi.

Shunday qilib, davlat byudjetining iqtisodiy mazmuni deganda umumdavlat pul fondini shakllantirish, mablagMami byudjetlar ichida taqsimlash va subyektlami byudjetdan moliyalashtirish natijasida vujudga keladigan, o‘zaro bogMangan taqsimlash munosabatlarining butun kompleksi tushuniladi. Davlat byudjeti ko‘p sonli va boMingan taqsimlash aktlarining majmui orqali yalpi ichki mahsulot harakatining asosiy yo‘nalishlarida namoyon boMadi. Aynan byudjet iste’mol va jamg‘arish fondlarining shakllanishida, iste’mol fondining qismlarga ajralishiga, sof daromadning davlat va subyektlar o‘rtasida boMinishiga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi. Mamlakatning asosiy moliyaviy rejasi ko‘rinishida qonuniy rasmiylashtirilgan, davlat pul fondlarini yaratish va ulardan foydalanish borasidagi iqtisodiy munosabatlar majmuiga davlat byudjeti deyiladi.