Toshkent moliya instituti mikroiqtisodiy

Xarajatlari o‘sayotgan tarmoq. Xarajatlari o‘suvchi tarmoqda, tarmoq kengayishi bilan birga bir qator yoki barcha omillarga talab oshdi va bu omillaming narxi ham oshadi.

Bu yerda misol tariqasida malakali ishchi kuchini keltirish mumkin. Yoki yerga solinadigan o‘g‘itlar narxi oshsa, yerga o‘g‘itning

solinishi bir tomondan mahsulot ishlab chiqarishni oshiradi va shu bilan birga yeming qiymati ham oshadi.

Faraz qilaylik, tarmoq uzoq muddatli muvozanat holatda bo‘lsin (E nuqta) (12.20-rasm, b). Taklif chizig'i D, dan A holatga siljiganda (qisqa muddatli oraliqda) mahsulot narxi P_x dan P ga o‘sadi, ishlab chiqarish hajmi esa

Tipik firma (12.20-rasm, a) narx Р_г ga o'sganda foydani maksimallashtirish uchun ishlab chiqarish hajmini q_t dan q₂ ga oshiradi. Bu siljish qisqa muddatli chekli xarajat SMQ chizig‘i bo‘yicha bo‘ladi. Ko‘rinib turibdiki, yuqori foyda tarmoqqa yangi firmalaming kirib kelishiga sabab bo‘ladi.

20. 
    rasm. Xarajatlari o‘suvchi tarmoqning uzoq muddatli oraliqdagi taklifi chizig‘i.
    

Tarmoqqa yangi firmalaming kirib kelishi, ishlab chiqarish hajmining oshishi, ishlab chiqarish omillariga bo‘lgan talabni oshiradi va bu o‘z navbatida ba’zi bir yoki barcha foydalaniladigan omillar narxini oshishiga olib keladi. Yangi firmalaming kirib kelishi bozor taklifi chizig'i s, ni s₂ holatga (ilgariday boshlang‘ich muvozanat

narxigacha emas, balki undan yuqoriroq bolgan muvozanat holatga) siljitadi va natijada yangi muvozanat holat E₂ vujudga keladi, bu holatga yangi muvozanat narx R₃ to‘g‘ri keladi va R_t dan yuqori. Yangi muvozanat narx ning oldingi R\ dan yuqori bo‘lishi firmalami o‘sgan xarajatlarini qoplaydi va ularga uzoq muddatli oraliqdagi muvozanatda nolga teng foydani olishni ta’minlaydi. Nima uchun deganda, ishlab chiqarish omillariga bo‘lgan narxning oshishi firmaning uzoq muddatli va qisqa muddatli xarjatlarini o‘sishiga olib keladi. Ushbu vaziyat (12.20-rasm, a) da o‘z ifodasini topgan. Bu yerda uzoq muddatli o‘rtacha xarajatlar yuqoriga ya’ni LAC dan /ЛС ga siljiydi, chekli qisqa muddatli xarajatlar chapga, SMC holatdan SMC) holatga siljiydi. Yangi uzoq muddatli o‘rtacha xarajatlar minimumi yangi muvozanat narx 7?₃ ga teng bo‘ladi. Bu yerda ham o‘zgarmas xarajatli tarmoq kabi boshlang‘ich talab oshish hisobidan olingan qisqa muddatli yuqori foyda uzoq muddatli oraliqda firma ishlab chiqarish hajmini oshirib borgan sari yo‘qolib boradi, ishlab chiqarish omillariga boMgan xarajat esa ortib boradi.

Demak, tarmoqning uzoq muddatli oraliqdagi takiif chizig‘i uzoq muddatli muvozanat nuqtadan, ya’ni E₂ nuqtadan o‘tadi (12.20-rasm b, Я chizig'i).

Xarajatlari o‘sayotgan tarmoqning uzoq muddatli takiif chizig‘i unga yuqoriga tomon yotiq bo‘ladi, nima uchun deganda, tarmoqdagi firmalar sonini oshishi bilan bir qatorda barcha firmalar uchun resurslar narxi ham o‘sib boradi.

Xarajatlari kamayib boradigan tarmoqda tarmoq ishlab chiqarishi ortib borganda, resurslarga bo‘lgan narx pasayib boradi. Natijada tarmoqning uzoq muddatli oraliqdagi takiif chizig'i unga pastga tomon yotiq bo‘ladi (12.21-rasm).

21. 
    rasm. Xarajatlari kamayuvchi tarmoqning uzoq muddatii taklif chizig‘i (5”_ь)
    

Tarmoq kengayganda, uning xarajatlami kamaytirish imkoniyati ham keng bo‘ladi. Masalan, yirik tarmoqda transport tizimini samarali tashkil qilish evaziga xarajatlar kamayishi mumkin, yirik tarmoqda resurslardan ham optimal foydalanish imkoniyati tug‘iladi (masshtab samarasi) bu ham pirovardda mahsulot narxini pasaytirishga olib kelishi mumkin. 0‘rtacha xarajatnmg va tovar narxining pasayishi kengayayotgan tarmoqni yangi muvozanat nuqtaga olib keladi (12.21- rasmda E₂ nuqta).

Umumlashtirib ta’kidlash mumkinki, alohida firmaning uzoq muddatii oraliqdagi muvozanat holati o‘rtacha xarajati minimal bo‘lib, nolga teng bo‘lgan iqtisodiy foyda olish bilan tavsiflanadi. Bu, ya’ni P_E = m\n(AC) boTishi yana shundan darak beradiki, iste’molchi o‘zi talab qilgan hajmdagi mahsulotni mavjud xarajatlar imkoni darajasidagi eng minimal narxda sotib oladi. Bundan xulosa qilib aytish mumkinki, raqobatlashgan bozor samarali ishlab chiqarishni ta’minlaydi.

1. 
   Qanday bozorlami biz mukammal yoki raqobatlashgan bozorlar deb ataymiz?
   
2. 
   Raqobatlashgan bozorda umumiy daromad nimaga teng?
   
3. 
   Raqobatlashgan bozorda o‘rtacha daromad nimaga teng?
   
4. 
   Foydani maksimallashtirish shartini tushuntirib bering
   
5. 
   Qanday holatda firma faoliyatini to‘xtatadi?
   
6. 
   Qanday holatda firma no‘llashgan foyda oladi?