Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

hamda bir kunga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmining ta’sirini
tahlili
i
Ko‘rsatkichlar
0 ‘tgan yil
Haqiqatda
Ishchilar soni, kishi (X)
120
100
+20
Bir 
ishchiga 
to ‘g ‘ri 
keladigan o ‘rtacha ishlangan 
bir ish kuni (Y)
208
200
-8
0 ‘rtacha ishlangan bir ish 
kuniga 
to ‘g ‘ri 
keladigan 
mahsulot hajmi, ming so‘m
(Z)
24
20
+4
Mahsulot hajmi, ming so ‘m
(F)
600.000
400.000
200.000
46

---

Q=X*Y*Z
AQx = AQ
умум
AQy = AQV
мум
AQz = AQ
VMyM
Ig(X,
x „ )
ig(Qt
в о)
W
У о)
ig(Q
,
во)
Ig(Zx Z„)
ig(Q
,
в о)
=
200
7 g (1 2 0 :100)
I g ( 6 0 0 :4 0 0 )
= + 8 9 ,9 ;
=
2
(
ю
М
2
0
8
^
0
0
)
=
=
200
/ g ( 6 0 0 :4 0 0 )
I g { 2 4 : 2 0 )
= + 89,9;
7g(600 : 400)
AQumum=AQx+AQy+AQz=89,9+20,2+89,9=200 
mln so‘m.
Korrelyatsion 
(stoxastik) 
bog6lanish. 
Bu 
juda 
kocp
kuzatuvlardagina namoyon bo4ladigan ko‘rsatkichlar orasidagi to‘liq 
bo4lmagan, taxminiy bog‘lanishdir. Odatda, juft va ko‘p miqdorli 
korrelyatsiyalar farqlanadi. Juft korrelyatsiya - bu bitta omilli, boshqasi 
natijaviy bo'lgan ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘lanishdir. Ko‘p miqdorli 
korrelyatsiya esa natijaviy ko‘rsatkichlar bilan bir nechta omillaming 
o‘zaro ta’sirida ishlatiladi.
Korrelyatsion tahlilni qo'llash bir yoki bir nechta omillar ta’siri 
ostida bo4gan natijaviy ko‘rsatkichlar o'zgarishini aniqlash (mutlaq 
oUchamda), har bir omildan natijaviy ko‘rsatkichning nisbiy bog‘lanish 
darajasini aniqlashda foydalaniladi.
1.27-jadval
X
У
х /1 0
х у
Х2
хгУ
х 3
х 4
Ух
20
4,2
2,0
8,4
4,00
16,8
8,0
16
3,93
25
4,8
2,5
12,0
6,25
30,0
15,62
39
4,90
30
5,3
3,0
15,9
9,00
47,7
27,00
81
5,55
35
6,0
3,5
21,0
12,25
73,5
42,87
150
5,95
40
6,2
4,0
24,8
16,00
99,2
64,00
256
6,05
45
5,8
4,5
26,1
20,25
117,4
91,13
410
5,90
50
5,3
5,0
26,5
25,00
132,5
125,00
625
5,43
55
4,4
5,5
24,2
30,25
133,1
166,40
915
4,78
60
4,0
6,0
24,0
36,00
144,0
216,00
1296
3,70
J a m i
46,0
36,0
183,0
159,00
794,0
756,00
3788
46,00
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, ishchilaming mehnat unumdorligi 
40
yoshgacha oshib, keyin pasayib boradi. Demak, qaysiki korxonaning 
30-
40 
yoshli ishchilari ko‘p boMsa, o‘sha korxonaning mehnat unumdorligi
47

---

yuqoriroq boMar ekan. Bu omilni mehnat unumdorligi darajasini 
rejalashtirishda va uning o‘sish zaxiralarini hisoblashda e ’tiborga olish
zarur.
Iqtisodiy tahlilda egri chiziqli bog‘lanishni yozish uchun, 
ko'pincha, giperbola qo‘llaniladi
Yx = a + -
x
Uning parametrlarini aniqlash uchun quyidagi tenglamalar 
tizimlarini yechish kerak:
na
+
аЛ ~
+z,Z
/
1
N
V
/
У-
Giperbola 
ikki 
ko‘rsatkich 
orasidagi 
quyidagi 
bogianishni 
tavsiflaydi. Agar, bitta o ‘zgaruvchi oshsa boshqasining qiymati m a’lum 
darajagacha o‘sadi, keyin esa o ‘sish pasayadi, masalan, hosildorlik 
necha marta o ‘g ‘it solinganlikka, hayvonlaming mahsuldorligi ulaming 
boqilishiga, mahsulot tannarxi ishlab chiqarish hajmiga bogMiqligi va
h.k.
Omilli 
va 
natijaviy 
ko‘rsatkichlar 
bog4anishlarining 
chambarchasligini 
oMchash 
uchun 
korrelyatsiya 
koeffitsiyentlari 
hisoblanadi. 0 ‘rganilayotgan ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘lanishning 
to‘g ‘ri chiziqli shaklida bo'lgan holatida u quyidagi formuladan topiladi:
5 > 5 >
r
=
n
f
I * 2-
n
V
J
\
n
V
J
Yuqoridagi jadval m a’lumotlarini formulaga 
va
] [ y laming qiymatlarini qo‘yib, uning qiymati 0,66 ga tengligini 
olamiz.
22900 -
r —
9 0 0 •5 0 0
20
4 1 5 0 0 -
v
900
20
s
1 2 8 6 0 -
v
500
20
2 >
=
0,66
/
Korrelyatsiya koeffitsiyenti 0 dan 1 gacha qiymat qabul qilishi 
mumkin. Qiymati 1 ga qancha yaqin bo‘lsa, o 4rganilayotgan holat bilan
48

---

bogianish shunchalik chambarchas boiadi va aksincha. Berilgan 
holatda korrelyatsiya koeffitsiyenti kattaroq (r=0,66). Bundan shuni 
xulosa qilish mumkinki, yeming sifati ushbu tumandagi donli ekinlar 
hosildorligi darajasiga b o g iiq bo‘lgan asosiy omillardan biri hisoblanar 
ekan.
Agar korrelyatsiya koeffitsiyentini ikkinchi darajaga oshirsak, 
determinatsiya koeffitsiyentini (Bu shuni ko‘rsatadiki 
natijaviy ko‘rsatkich 43,5% asosiy omilga, 56,5%i qolgan omillarga 
b o g iiq ekan.
Bog‘lanishning egri chiziqli shaklda bogianish chambarchasligini 
oichashda esa chiziqli korrelyatsiya koeffitsiyenti ishlatiladi va bu 
korrelyatsion munosabat quyidagicha ko'rinishga ega:
Ushbu formula har tomonlama (universal) hisoblanadi. Bu 
formuladan korrelyatsiya koeffitsiyentini hisoblash uchun istalgan 
shakldagi bog'lanishda foydalanish mumkin. Biroq, eng avvalo, 
regressiya tenglamasini yechish kerak, har bir kuzatuv uchun natijaviy 
ko‘rsatkichning to ‘g ‘rilangan qiymati (Kc)ni hamda o ‘rtacha va 
to‘g 4rilangan darajasidan haqiqiy qiymatning og'ishlar kvadratini 
hisoblash kerak.
1.28-jadval