Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

408

---

Rivojlangan davlatlar bank amaliyotida, 
“6S”, “CAMPARI”,
“RARTS” 
modellaridan keng foydalaniladi.
Kreditga layoqatlilikni baholashdagi xalqaro modellar va ularning
tasnifi
Belgilar
Nimani
anglatishi
Tavsifi
“6 C ” usuli
С
Sharacter
Reputatsiya, mijozning xarakteri
С
Capacity
Imkoniyatlar
С
Cash
Naqdlik
С
Collateral
Kafolatlik
с
Conditions
Shartlar
с
Control
Nazorat
“ C A M PA R I” usuli
С
Sharacter
Reputatsiya, mijozning xarakteri
А
Ability
Kreditni qaytarishga qobilligi
М
Margin
Marja, daromadliligi
Р
Purpose
Kreditlaming maqsadli yo4nalishlari
А
Amount
Kredit miqdori
R
Repayment
Kreditni qaytarish shartlari
I
Insurance
T a’minlanganligi, kreditni qaytmaslik riski
“ R A R TS” usuli
Р
Purpose
Kreditning maqsadligi
А
Amount
Qarz miqdori
R
Repayment
Kreditni qaytarish shartlari
Т
Term
Kredit berish muddati
S
Security
Kreditni toMashni kafolatlash
Ushbu modellar ko‘p parametrlami o ‘z ichiga olganligi sababli 
korxonalaming kreditga layoqatliligini baholashda eng to^g'ri qaror 
qabul qilish imkonini beradi.
7.6. Korxonaning ishonchliligini baholash
Quyida tavsiya etilayotgan uslubiyot korxonalar ishonchliligini 
baholashning, tahlil etishning mavjud nazariy manbalariga tayangan
409

---

holda tuzib chiqildi va undan barcha tijorat banklari o 4z kredit siyosatini 
yoMga q o ‘yishda, faoliyatini maqsadli boshqarishida foydalanishlari 
mumkin.
Ushbu metodika amaldagi qonunchilik normalariga, tartiblarga va 
eng 
muhimi 
tahlil 
uchun 
zarur 
bo‘lgan 
axborotlar 
bazasini 
shakllantirishning umum belgilangan talablariga to'la mos tushadi.
Bunda asosiy jihatlar korxonaning yaqin yillar ora!ig‘ida bankrot 
boMmaslik, moliyaviy krizislar qiyinchiliklar, depsinishlar va sinishlar 
holatiga tushmasligi, majburiyatlarni qoplash yuzasidan ishonchli 
manbalarga ega va ega emasligini baholashga qaratiladi.
Baholashning umumiy qoidalariga quyidagilarni kiritish mumkin: 
birinchi navbatda korxonaning e ’lon qilinadigan va chop etiladigan 
moliyaviy hisobot m a’lumotlari asosida uning keng qamrovli moliyaviy 
ahvolini, uning kutilishlarini baholash lozim. Ayniqsa, aksionerlik 
jamiyati, yoki mulki fond birjasida sotiladigan korxonalaming qimmatli 
qog‘ozlari, aksiyalarining aylanishi, bozordagi holatiga muhim ahamiyat 
qaratish zarur.
Korxona 
ishonchliligini 
baholashda 
eng 
muhim 
xulosalar 
shuningdek, moliyaviy hisobotlar m a’lumotlari asosida aniqlanadigan 
koeffitsiyentlar natijalariga qarab chiqariladi.
Ekspress tahlil 
asosida korxonaning 
faoliyat samaradorligi,
moliyaviy sogMomligi, ishonchlilik darajasi bitta aksiyaga to‘g 4ri
/
keladigan foyda normasining o ‘zgarishi; aksiya bahosining o‘zgarishi; 
dividend summalarining o‘zgarishiga qarab korxonaning ishonchlilik 
darajasini dastlabki xulosalami berish mumkin.
0 ‘z navbatida korxonalaming, aksionerlik jamiyatlarining dividend 
stavkalarini doimiy o 4rganish nafaqat ushbu korxonalaming kredit 
munosabatlarini tartibga solish, balki bank foiz stavkalariga o ‘zgarishlar 
kiritish, kredit shartlarini belgilash moliyaviy boshqaruv strategiyalarini 
belgilashda ham muhim masala hisoblanadi.
Tahlilda muhim ahamiyat korxonalar aksiyalariga e ’lon qilingan 
dividendlar va bank depozitlari foizi orasidagi nisbat, aloqadorligiga 
qaratiladi.
410

---

Xalqaro amaliyotda ular orasidagi nisbat bo'yicha quyidagi 
kategoriyalar tarkiblanadi:
- aksiyalar bo4yicha dividend qaytimi depozit foizidan 20 foiz 
oshganda korxonaning investitsion jozibadorligi eng yuqori deb 
baholanadi;
- aksiyalar bo'yicha dividend qaytimi depozit foizidan 20 foizdan 
kam bo4Igan hollarda korxonaning investitsion jozibadorligi nisbatan 
past deb baholanadi;
- aksiyalar bo4yicha dividend qaytimi depozit foiziga yetmagan 
hollarda korxonaning investitsion jozibadorligi yo4q deb baholanadi;
- aksiyalar bo4yicha dividend qaytimi depozit foizidan kam boMgan 
va ular orasidagi interval 20 foizdan ortadigan bo4 Isa, korxona faoliyat 
samaradorligi 
past deb 
baholanadi 
va investitsiya jalb qilish 
imkoniyatiga ega bo4lmaydi (bunda uzoq muddatli investitsiyalar 
mustasno deb qaralishi mumkin);
aksiyalar 
bo'yicha 
dividendlar 
toianm asa 
yoki 
to4 lash 
imkoniyatlari bo'lmasa bunday korxonalar krizis yoki bankrotlik 
holatida deb qaraladi.
Korxonalar ishonchliligini baholashda ulaming moliyaviy holati, 
samaradorligining reyting bahosiga ham muhim ahamiyat qaratiladi. 
Reyting 
baholash 
amaliyoti 
yuqoridagi 
ko'rsatkichlar 
tizimini
kategoriyalar bo‘yicha ranjirlashni talab etadi.
<
/
Xuddi shu tarkiblash va ranjirlash moliyaviy koeffitsiyentlar 
bo4yicha ham amalga oshiriladi.
Moliyaviy 
koeffitsiyentlar bo'yicha quyidagi 
kategoriyalami 
tarkiblash mumkin:
K1 - kategoriyaga barcha moliyaviy koeffitsiyentlar (likvidlik, 
kapital tarkibi, rentabellik va aylanuvchanlik) darajasi o 4rtacha tarmoq 
ko‘rsatkichidan yuqori 
bo'lgan korxonalar ishonchli, 
moliyaviy 
barqaror, investitsion jozibador, to4lovga qobil, sifat menejmentiga ega 
korxonalar kiritiladi.
K2 - kategoriyaga likvidlik va xususiy kapital tarkibi bo4yicha 
moliyaviy koeffitsiyentlari o4rtacha tarmoq ko'rsatkichlaridan ortadigan
411

---

biroq, rentabellik va aylanuvchanlik kocrsatkichlari o ‘rtacha tarmoq 
ko‘rsatkichlaridan 
past 
b o ig an
korxonalar 
kiritiladi. 
Bunday 
korxonalami to io v g a qobil, moliyaviy barqaror deyish mumkin, lekin 
investitsion jozibadorligi, samaradorlikning sifat menejmenti past deb 
qabul qilinadi.
КЗ - kategoriyaga likvidlikning barcha kocrsatkichlari bo‘yicha 
yuqori lekin qolgan moliyaviy ko^rsatkichlar bo‘yicha ahvoli o 4rtacha 
tarmoq ko‘rsatkichlaridan past b o ig an korxonalar kiritiladi. Bunday 
korxonalar 
qisqa 
muddatli 
to io v g a 
qobil, 
lekin 
moliyaviy 
nobarqarorlikga ega, investitsion jozibadorligi va samaradorlikning sifat 
menejmenti juda past korxonalar sifatida tarkiblanadi.
K4 - kategoriyaga joriy to io v layoqatiga ega lekin oraliq va tezkor 
to io v layoqatiga ega boim agan, qolgan moliyaviy koeffitsiyentlar 
guruhi bo‘yicha o ‘rtacha tarmoq ko‘rsatkichlaridan juda past b o ig an
ko‘rsatkichlarga ega b o ig an korxonalar kiritiladi. Bunday korxonalar 
bankrotlikning boshlangich bosqichidagi korxonalar sifatida qaraladi.
K5 - kategoriya korxonaning joriy to io v layoqati 2 dan kichik yoki 
teng b o ig an , qolgan barcha moliyaviy ko‘rsatkichlar bo‘yicha natijalari 
qoniqarsiz b o ig a n korxonalar kiritiladi. Bunday korxonalar bankrot, 
krizis holatidagi korxonalar deb e ’tirof etiladi.